انواع سوگند در حقوق

سوگند در حقوق ایران به سه دسته اصلی سوگند بتی (قاطع دعوا)، تکمیلی و استظهاری تقسیم می شود که هر یک شرایط، طرفین و آثار حقوقی متفاوتی دارند و در نظام حقوقی ایران به عنوان یکی از مهم ترین ادله اثبات دعوا شناخته می شود. این ابزار حقوقی که ریشه های عمیقی در فقه اسلامی و قوانین مدنی و آیین دادرسی مدنی کشورمان دارد، در موقعیت های گوناگون و با پیامدهای حقوقی خاص خود، نقش تعیین کننده ای در سرنوشت دعاوی ایفا می کند.

سوگند، به معنای قسم خوردن و استناد به ذات باری تعالی، راهی برای تعیین تکلیف دعاوی در شرایط فقدان یا نقصان سایر ادله است. شناخت دقیق انواع سوگند، شرایط اتیان (ادای) آن ها، طرفین مسئول قسم و پیامدهای حقوقی ناشی از سوگند، برای هر فردی که با نظام قضایی سروکار دارد، از دانشجویان و وکلای حقوقی گرفته تا طرفین دعوا و علاقه مندان به مباحث حقوقی، حیاتی است.

فصل اول: کلیات و مبانی سوگند در حقوق ایران

۱.۱. تعریف سوگند (قسم)

سوگند، که در زبان حقوقی به آن قسم نیز گفته می شود، یک اقرار تشریفاتی است که در آن فرد با استمداد از قدرت الهی یا مقدسات، صحت یا عدم صحت یک ادعا را تأیید می کند. در نظام حقوقی ایران، سوگند به عنوان یکی از ادله اثبات دعوا، نقشی حیاتی در رسیدگی های قضایی ایفا می کند. هدف از سوگند، احقاق حق و فصل خصومت در مواردی است که دلایل دیگر برای اثبات دعوا ناکافی یا ناموجود هستند.

ماهیت سوگند نه تنها جنبه حقوقی دارد، بلکه از ابعاد شرعی و اخلاقی نیز برخوردار است. ادای سوگند در دادگاه مستلزم رعایت تشریفات خاص و نیت جزم و قاطع برای بیان حقیقت است. سوگند قضایی به طور کلی زمانی مطرح می شود که قاضی برای روشن شدن حقیقت و صدور رأی عادلانه، نیاز به تأیید یا انکار یک واقعیت از سوی یکی از طرفین دعوا از طریق سوگند داشته باشد.

۱.۲. مستندات قانونی سوگند

جایگاه سوگند در حقوق ایران به صراحت در قوانین مختلف، به ویژه قانون مدنی و قانون آیین دادرسی مدنی، تثبیت شده است. این قوانین شرایط و انواع سوگند و آثار حقوقی آن را به تفصیل بیان می کنند.

• قانون مدنی: ماده ۱۲۵۸ قانون مدنی، قسم یا سوگند را در کنار اقرار، اسناد کتبی، شهادت شهود و امارات، به عنوان یکی از ادله اثبات دعوا برشمرده است. مواد ۱۳۲۵ تا ۱۳۳۵ قانون مدنی به طور خاص به احکام و اقسام سوگند اختصاص دارند و قواعد کلی مربوط به سوگند بتی و استظهاری را تبیین می کنند.
• قانون آیین دادرسی مدنی: مواد ۲۷۰ تا ۲۸۹ قانون آیین دادرسی مدنی به تفصیل شرایط، تشریفات، آثار و انواع سوگند قضایی را در فرآیند دادرسی مدنی شرح می دهند. این مواد، چارچوب عملی اتیان سوگند در دادگاه ها را فراهم می آورند و به سوگند تکمیلی و استظهاری (که در قانون مدنی کمتر به آن پرداخته شده) نیز توجه ویژه ای دارند.

۱.۳. شرایط عمومی صحت و اعتبار سوگند

برای اینکه سوگند معتبر و دارای اثر حقوقی باشد، باید شرایط عمومی خاصی در حین ادای آن رعایت شود. این شرایط هم به شخص قسم خورنده و هم به کیفیت سوگند مربوط می شوند:

• عقل و بلوغ: شخص قسم خورنده باید عاقل و بالغ باشد تا قصد و اراده او در ادای سوگند معتبر تلقی شود.
• قصد و اختیار: سوگند باید با قصد جزم و اختیار کامل ادا شود و شخص تحت هیچ گونه اکراه یا اجباری نباشد.
• جزم و قطعیت: سوگند باید بر اساس علم و یقین باشد و شک و تردید در آن راه نداشته باشد. فرد نمی تواند بر امری که نسبت به آن یقین ندارد، سوگند یاد کند.
• ارتباط با دعوا: سوگند باید مربوط به موضوع دعوا و اثبات یا نفی ادعاهای مطرح شده باشد.
• موضوعیت شرعی و قانونی: سوگند باید بر امری باشد که شرعاً و قانوناً قابل اثبات از طریق سوگند باشد.
• حضور در دادگاه: معمولاً سوگند باید در حضور قاضی و در محکمه و با رعایت تشریفات قانونی ادا شود.

سوگند قضایی، به معنای قسم خوردن و استناد به علم و گواهی خداوند متعال است. طبق قانون (ماده ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ ق.م)، سوگند قاطع دعوی است و هیچ گونه اظهاری که منافی با قسم باشد از طرف پذیرفته نخواهد شد و فقط نسبت به اشخاصی که طرف دعوی بوده اند یا قائم مقام آن ها موثر است.

فصل دوم: سوگند بتی (قاطع دعوا)

۲.۱. تعریف سوگند بتی

سوگند بتی یا قاطع دعوا، یکی از انواع سوگند در حقوق است که ماهیتی سرنوشت ساز دارد و با ادای آن، دعوا به کلی خاتمه می یابد. این سوگند در شرایطی به کار گرفته می شود که خواهان (مدعی) هیچ دلیل و بینه ای برای اثبات ادعای خود در دادگاه ندارد و خوانده (مدعی علیه) نیز منکر ادعای اوست. در چنین وضعیتی، مدعی می تواند از دادگاه درخواست کند که خوانده بر بی حقی خود سوگند یاد کند.

ویژگی اصلی سوگند بتی، قاطعیت آن است؛ یعنی نتیجه ادای آن یا اثبات قطعی دعوا به نفع مدعی یا سقوط کامل آن است.

۲.۲. شرایط اتیان سوگند بتی

برای اینکه دادگاه قرار اتیان سوگند بتی را صادر کند، باید شرایط مشخصی وجود داشته باشد که در قانون مدنی و قانون آیین دادرسی مدنی به آن ها اشاره شده است:

• نبود دلیل اثباتی برای خواهان (مدعی): اصلی ترین شرط سوگند بتی این است که مدعی برای اثبات ادعای خود هیچ دلیل قابل قبولی مانند سند، شهادت شهود یا اقرار در دست نداشته باشد. این فقدان دلیل، زمینه را برای ارجاع سوگند فراهم می کند.
• انکار ادعای خواهان توسط خوانده (مدعی علیه): خوانده باید به صراحت ادعای خواهان را انکار کند و وجود حق مورد ادعا را نپذیرد. در صورت عدم انکار، سوگند بتی موضوعیت پیدا نمی کند.
• درخواست سوگند از سوی خواهان (مدعی): ارجاع سوگند بتی باید با درخواست صریح خواهان باشد. قاضی نمی تواند به صورت خودکار و بدون درخواست خواهان، قرار اتیان سوگند بتی را صادر کند.
• موضوعیت دعوا: سوگند بتی در دعاوی مالی و غیرمالی قابل طرح است.

ماده ۱۳۲۵ قانون مدنی در این رابطه مقرر می دارد: «در دعاوی که به شهادت شهود قابل اثبات است مدعی می تواند حکم به دعوی خود را که مورد انکار مدعی علیه است منوط به قسم او نماید.» همچنین ماده ۲۷۱ قانون آیین دادرسی مدنی نیز این شرایط را تأیید می کند.

۲.۳. طرفین سوگند بتی

سوگند بتی اصولاً بر عهده خوانده (مدعی علیه) است؛ یعنی او باید قسم یاد کند که ادعای خواهان صحیح نیست. اما خوانده این امکان را دارد که سوگند را به خواهان رد کند. این رد سوگند یک حق قانونی برای خوانده محسوب می شود.

• اگر خوانده سوگند را قبول کرده و قسم یاد کند، دعوای خواهان ساقط می شود.
• اگر خوانده از ادای سوگند خودداری کند و آن را به خواهان رد کند، آنگاه نوبت به خواهان می رسد.
• اگر خواهان نیز سوگند را رد کند، دعوا ساقط می شود.

۲.۴. پیامدهای سوگند بتی

پیامدهای سوگند بتی مستقیم و قاطع هستند و به یکی از حالات زیر منجر می شوند:

• ادای سوگند توسط خوانده: در صورتی که خوانده سوگند بتی را یاد کند، ادعای خواهان ثابت نمی شود و دادگاه حکم به بی حقی خواهان صادر می کند و دعوا خاتمه می یابد.
• رد سوگند به خواهان و ادای آن توسط خواهان: اگر خوانده سوگند را به خواهان رد کند و خواهان سوگند را یاد کند، ادعای او ثابت شده و دادگاه به نفع خواهان حکم صادر می کند.
• نکول (امتناع) از سوگند توسط خوانده: اگر خوانده از ادای سوگند یا رد آن به خواهان امتناع ورزد، مطابق ماده ۱۳۲۸ قانون مدنی و ماده ۲۸۳ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه می تواند سه بار برای اتیان سوگند به او اخطار کند و در صورت استمرار نکول، به نفع خواهان حکم صادر کند؛ مشروط بر اینکه خواهان نیز سوگند یاد کند. در واقع نکول خوانده به منزله اقرار او نیست، بلکه زمینه را برای ادای سوگند توسط خواهان فراهم می کند.
• نکول خواهان از سوگند (در صورت رد شدن سوگند به او): اگر سوگند به خواهان رد شود و او نیز از ادای آن خودداری کند، دعوای او ساقط خواهد شد.

۲.۵. مثال کاربردی از سوگند بتی

فرض کنید آقای الف ادعا می کند که مبلغ ۵۰ میلیون تومان به آقای ب قرض داده است. آقای ب این ادعا را کاملاً انکار می کند و هیچ سند یا شاهدی برای اثبات این قرض وجود ندارد. آقای الف که مدرک دیگری برای اثبات ادعای خود ندارد، از دادگاه درخواست می کند تا آقای ب سوگند یاد کند که این قرض را دریافت نکرده است.

• اگر آقای ب سوگند یاد کند که پولی از آقای الف دریافت نکرده است، دعوای آقای الف ساقط می شود.
• اگر آقای ب از سوگند یاد کردن امتناع کند و سوگند را به آقای الف رد کند، و آقای الف نیز سوگند یاد کند که مبلغ را قرض داده است، آنگاه دعوای او ثابت شده و آقای ب محکوم به پرداخت ۵۰ میلیون تومان می شود.

فصل سوم: سوگند تکمیلی

۳.۱. تعریف سوگند تکمیلی

سوگند تکمیلی، نوع دیگری از سوگند در حقوق است که برخلاف سوگند بتی، در شرایط فقدان کامل دلیل به کار نمی رود. این سوگند زمانی مطرح می شود که خواهان (مدعی) برای اثبات ادعای خود، یک دلیل ناقص ارائه کرده است که به تنهایی برای صدور حکم کافی نیست. هدف از سوگند تکمیلی، کامل کردن این دلیل ناقص و رساندن آن به حد نصاب لازم برای اثبات دعواست. این سوگند بیشتر در دعاوی مالی کاربرد دارد.

۳.۲. تفاوت اساسی با سوگند بتی

تمایز اصلی سوگند تکمیلی با سوگند بتی در مبنای اتیان آن نهفته است:

• در سوگند بتی، فقدان کامل دلیل برای خواهان وجود دارد.
• در سوگند تکمیلی، وجود دلیل ناقص برای خواهان مطرح است. به عنوان مثال، در دعاوی که به دو شاهد مرد نیاز است، اگر خواهان تنها یک شاهد مرد (یا دو شاهد زن) ارائه کند، می تواند با ادای سوگند تکمیلی، نقص دلیل خود را جبران کند.

این تفاوت بنیادین، شرایط، طرفین و پیامدهای هر یک از این دو نوع سوگند را نیز متفاوت می سازد.

۳.۳. شرایط اتیان سوگند تکمیلی

سوگند تکمیلی برای اینکه توسط دادگاه مورد پذیرش قرار گیرد و قرار اتیان آن صادر شود، نیازمند وجود شرایط خاصی است:

• وجود دلیل ناقص برای خواهان: خواهان باید دلیلی ارائه کند که اگرچه به تنهایی برای اثبات دعوا کافی نیست، اما آنقدر قوت دارد که قاضی را به صحت ادعا ظنین کند. مثال بارز این حالت، شهادت یک شاهد مرد یا دو شاهد زن در دعاوی مالی است که به تنهایی نصاب قانونی را ندارند.
• محدودیت موضوعی: مطابق ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی، سوگند تکمیلی صرفاً در دعاوی مالی کاربرد دارد. این ماده به صراحت مصادیق این دعاوی را ذکر می کند، از جمله قرض، ثمن معامله، مال الاجاره، دیه جنایات، مهریه، نفقه، و دعاوی که مقصود از آن مال است (مانند بیع، صلح، اجاره).
• درخواست سوگند از سوی خواهان (مدعی): اتیان سوگند تکمیلی نیز مانند سوگند بتی، بنا به درخواست خواهان است و قاضی نمی تواند به صورت خودکار آن را صادر کند.

ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی: «در کلیه دعاوی مالی که به هر علت و سببی به ذمه تعلق می گیرد از قبیل قرض، ثمن معامله، مال الاجاره، دیه جنایات، مهریه، نفقه، ضمان به تلف یا اتلاف – همچنین دعاوی که مقصود از آن مال است از قبیل بیع، صلح، اجاره، هبه، وصیت به نفع مدعی، جنایت خطائی و شبه عمد موجب دیه – چنانچه برای خواهان امکان اقامه بینه شرعی نباشد می تواند با معرفی یک گواه مرد یا دو گواه زن به ضمیمه یک سوگند ادعای خود را اثبات کند.»

۳.۴. طرفین سوگند تکمیلی

بر خلاف سوگند بتی که اصولاً بر عهده خوانده است، سوگند تکمیلی همواره بر عهده خواهان (مدعی) است. به این معنا که این خواهان است که باید برای تکمیل دلیل ناقص خود، سوگند یاد کند. در سوگند تکمیلی، امکان رد سوگند به خوانده وجود ندارد و اگر خواهان از ادای سوگند امتناع کند، دعوای او ساقط می شود.

۳.۵. پیامدهای سوگند تکمیلی

نتایج ادای سوگند تکمیلی نیز به شرح زیر است:

• ادای سوگند توسط خواهان: در صورتی که خواهان با رعایت تشریفات قانونی، سوگند تکمیلی را یاد کند، دلیل ناقص او کامل شده و دادگاه ادعای او را ثابت شده تلقی کرده و حکم به نفع او صادر می کند.
• نکول (امتناع) از سوگند توسط خواهان: اگر خواهان از ادای سوگند تکمیلی امتناع ورزد، حتی با وجود ارائه دلیل ناقص، دعوای او ساقط خواهد شد و دادگاه به بی حقی او رأی می دهد. در این حالت، نقص دلیل خواهان برطرف نمی شود و ادعای او بدون اثبات باقی می ماند.

۳.۶. مثال کاربردی از سوگند تکمیلی

فرض کنید خانم سارا برای مطالبه مهریه خود به دادگاه مراجعه کرده است. او فقط یک شاهد مرد دارد که می تواند شهادت دهد آقای علی، همسر خانم سارا، مهریه را پرداخت نکرده است. طبق قانون، برای اثبات مهریه به دو شاهد مرد یا یک شاهد مرد و دو شاهد زن نیاز است. در این شرایط، شهادت یک شاهد مرد به تنهایی کافی نیست و دلیل ناقص محسوب می شود. خانم سارا می تواند درخواست سوگند تکمیلی کند.

• اگر خانم سارا با رعایت تشریفات قانونی سوگند یاد کند که مهریه خود را دریافت نکرده است، ادعای او ثابت شده و دادگاه حکم به پرداخت مهریه به نفع او صادر می کند.
• اما اگر خانم سارا از ادای سوگند تکمیلی امتناع ورزد، حتی با وجود شهادت یک شاهد، دعوای مطالبه مهریه او ساقط می شود.

فصل چهارم: سوگند استظهاری

۴.۱. تعریف سوگند استظهاری

سوگند استظهاری، از انواع خاص سوگند در حقوق است که در دعاوی علیه متوفی (میت) کاربرد دارد. این سوگند پس از اقامه دلیل (بینه) از سوی خواهان، برای تأیید بقای حق او بر ذمه متوفی، ادا می شود. ویژگی منحصر به فرد سوگند استظهاری این است که نه برای اثبات اصل حق (که با بینه ثابت شده) بلکه برای اطمینان از «بقا و عدم استیفای حق» پس از فوت بدهکار است.

دلیل لزوم این سوگند آن است که با فوت شخص، امکان دفاع از او سلب می شود و ممکن است ورثه از پرداخت دین مورث خود به دلیل عدم آگاهی از پرداخت شدن آن توسط متوفی، ضرر ببینند. بنابراین، این سوگند به نوعی حمایتی از ورثه و احقاق حق به نفع خواهان است.

۴.۲. ماهیت خاص سوگند استظهاری

سوگند استظهاری ماهیتی متفاوت از دو نوع دیگر سوگند دارد. در سوگند بتی، اساساً دلیلی وجود ندارد و سوگند جایگزین دلیل می شود. در سوگند تکمیلی، سوگند نقص دلیل را تکمیل می کند. اما در سوگند استظهاری، اصل حق با دلیل معتبر (بینه) ثابت شده است. سوگند در این مورد برای «تأیید بقای حق» و اینکه خواهان حق خود را از متوفی (یا وراث او) دریافت نکرده است، ادا می شود. این سوگند در واقع به نوعی تأییدکننده این موضوع است که حق مورد ادعا هنوز بر ذمه متوفی باقی است و با هیچ طریقی زائل نشده است.

۴.۳. شرایط اتیان سوگند استظهاری

شرایط خاصی باید وجود داشته باشد تا دادگاه قرار اتیان سوگند استظهاری را صادر کند:

• موضوع دعوا: علیه میت (متوفی): این سوگند صرفاً در دعاوی مطرح شده علیه شخص متوفی (که وراث او طرف دعوا قرار می گیرند) کاربرد دارد.
• لزوم اثبات اصل حق با بینه (دلیل): خواهان ابتدا باید با ارائه دلایل معتبر (مانند سند عادی، شهادت شهود) اصل وجود حق خود را بر ذمه متوفی ثابت کند. سوگند استظهاری بعد از اثبات اصل حق با بینه، مطرح می شود.
• سوگند خواهان (مدعی) بر بقای حق: پس از اثبات اصل حق، خواهان باید سوگند یاد کند که حق او هنوز بر ذمه متوفی باقی است و آن را دریافت نکرده است.
• اختیار قاضی: قاضی می تواند به صورت خودکار و بدون درخواست طرفین، قرار اتیان سوگند استظهاری را صادر کند (ماده ۱۳۳۳ قانون مدنی و ماده ۲۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی).

ماده ۲۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی مقرر می دارد: «در دعوای بر میت پس از اقامه بینه، سوگند خواهان نیز لازم است و در صورت امتناع از سوگند، حق وی ساقط می شود.»

۴.۴. طرفین سوگند استظهاری

سوگند استظهاری همواره بر عهده خواهان (مدعی) است و برخلاف سوگند بتی، امکان رد سوگند به خوانده (وراث متوفی) وجود ندارد. خواهان باید خودش سوگند یاد کند و در صورت امتناع، ادعایش ساقط می شود.

۴.۵. پیامدهای سوگند استظهاری

پیامدهای ادای سوگند استظهاری نیز به شرح زیر است:

• ادای سوگند توسط خواهان: در صورتی که خواهان سوگند استظهاری را با رعایت تشریفات قانونی ادا کند، علاوه بر اثبات اصل حق با بینه، بقای حق او نیز تأیید شده و دادگاه حکم به نفع او صادر می کند.
• امتناع از سوگند توسط خواهان: اگر خواهان از ادای سوگند استظهاری امتناع ورزد، حتی با وجود اقامه بینه، ادعای او ساقط می شود و نمی تواند به حق خود دست یابد.

۴.۶. موارد عدم کاربرد سوگند استظهاری

سوگند استظهاری در تمامی دعاوی علیه متوفی کاربرد ندارد و موارد استثنایی نیز وجود دارد:

• دعاوی مستند به سند رسمی: در صورتی که ادعای خواهان علیه متوفی مستند به سند رسمی باشد، نیازی به ادای سوگند استظهاری نیست. دلیل این امر، قطعیت و اعتبار بالای سند رسمی است که بقای حق را مفروض می داند. ماده ۱۳۳۳ قانون مدنی نیز صراحتاً بیان می دارد: «حکم این ماده در موردی که مدرک دعوی سند رسمی است جاری نخواهد بود.»
• دعاوی مربوط به امور غیرمالی: اگرچه در خصوص دعاوی غیرمالی علیه میت بحث وجود دارد، اما رویکرد غالب و منطق حقوقی سوگند استظهاری بیشتر ناظر بر دعاوی مالی است که در آن احتمال پرداخت دین از سوی متوفی قبل از فوت وجود دارد.

۴.۷. مثال کاربردی از سوگند استظهاری

فرض کنید آقای رضا ادعا می کند که متوفی (آقای احمد) مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان به او بدهکار بوده است. آقای رضا سندی عادی (مانند یک دست نوشته یا رسید) ارائه می دهد که نشان می دهد آقای احمد این مبلغ را از او قرض گرفته است. ورثه آقای احمد این ادعا را انکار نمی کنند، اما نمی توانند ثابت کنند که متوفی دین خود را قبل از فوت ادا کرده است.

در این شرایط، دادگاه ابتدا سند عادی آقای رضا را بررسی کرده و اصل وجود دین را تأیید می کند. سپس، طبق ماده ۲۷۸ قانون آیین دادرسی مدنی، دادگاه از آقای رضا می خواهد که سوگند استظهاری یاد کند که این ۲۰۰ میلیون تومان هنوز بر ذمه متوفی باقی است و او این مبلغ را دریافت نکرده است.

• اگر آقای رضا سوگند یاد کند، دادگاه حکم به پرداخت دین از اموال متوفی به نفع او صادر می کند.
• اما اگر آقای رضا از سوگند امتناع ورزد، حتی با وجود سند عادی، ادعای او ساقط می شود.

فصل پنجم: مقایسه و تمایز انواع سوگند (بتی، تکمیلی، استظهاری)

برای درک عمیق تر هر یک از انواع سوگند در حقوق، مقایسه آن ها با یکدیگر ضروری است. هر سه نوع سوگند با هدف احقاق حق و فصل خصومت به کار می روند، اما تفاوت های ماهوی، شرایطی و اجرایی دارند که کاربرد هر یک را از دیگری متمایز می کند.

۵.۱. جدول مقایسه ای جامع

جدول زیر به مقایسه جامع سوگند بتی، تکمیلی و استظهاری می پردازد:

ویژگی	سوگند بتی (قاطع دعوا)	سوگند تکمیلی	سوگند استظهاری
مبنای اتیان	فقدان کامل دلیل برای خواهان (مدعی)	وجود دلیل ناقص برای خواهان (مدعی)	وجود دلیل کامل (بینه) برای خواهان علیه متوفی و نیاز به تأیید بقای حق
طرفی که سوگند بر عهده اوست	اصولاً خوانده (مدعی علیه)	خواهان (مدعی)	خواهان (مدعی)
درخواست کننده سوگند	خواهان (مدعی)	خواهان (مدعی)	قاضی (رأساً یا به درخواست خواهان)
امکان رد سوگند	خوانده می تواند سوگند را به خواهان رد کند.	امکان رد سوگند به خوانده وجود ندارد.	امکان رد سوگند به خوانده وجود ندارد.
اختیار قاضی در ارجاع سوگند	فقط با درخواست خواهان	فقط با درخواست خواهان	قاضی می تواند رأساً قرار سوگند صادر کند.
نوع دعاوی	مالی و غیرمالی	صرفاً مالی (طبق ماده ۲۷۷ ق.آ.د.م)	مالی و برخی غیرمالی (عموماً مالی) علیه متوفی
پیامد عدم اتیان (نکول)	اگر خوانده نکول کند: خواهان می تواند سوگند یاد کند و حقش ثابت شود. اگر خواهان نکول کند (پس از رد سوگند): دعوا ساقط.	سقوط ادعا و بی حقی خواهان	سقوط ادعا و بی حقی خواهان
هدف اصلی	قطع و فصل دعوا در نبود دلیل	تکمیل دلیل ناقص خواهان	تأیید بقای حق در دعوای علیه متوفی پس از اثبات اصل حق

۵.۲. توضیح تفصیلی تفاوت ها

جدول فوق تفاوت های کلیدی را به خوبی نشان می دهد، اما توضیح تفصیلی می تواند ابهامات را رفع کند:

• تفاوت در وجود/نقصان/فقدان دلیل: این مهم ترین تفاوت است. سوگند بتی در خلأ دلیل، سوگند تکمیلی بر پایه دلیل ناقص، و سوگند استظهاری بر پایه دلیل کامل اما با نیاز به تأیید بقای حق شکل می گیرد. این مسئله مبنای حقوقی هر سوگند را تعیین می کند.
• تفاوت در طرفی که سوگند بر عهده اوست: در سوگند بتی، بار اثبات به طور متناوب بین خواهان و خوانده می تواند جابجا شود؛ اما در سوگند تکمیلی و استظهاری، همواره خواهان مسئول ادای سوگند است. این نشان دهنده تفاوت در فلسفه هر سوگند و حمایت از کدام طرف دعوا در هر موقعیت است.
• تفاوت در نوع دعاوی (مالی/غیرمالی، علیه متوفی): سوگند تکمیلی محدود به دعاوی مالی است، در حالی که سوگند بتی در هر دو نوع دعوای مالی و غیرمالی کاربرد دارد. سوگند استظهاری به طور خاص در دعاوی علیه متوفی مطرح می شود که ویژگی منحصر به فرد آن است.
• تفاوت در نقش و اختیارات قاضی در ارجاع سوگند: قاضی در سوگند بتی و تکمیلی فقط با درخواست خواهان می تواند قرار سوگند صادر کند. اما در سوگند استظهاری، قاضی از اختیار بیشتری برخوردار است و می تواند رأساً و بدون درخواست خواهان، اتیان سوگند را الزامی کند. این اختیار قاضی، نشانه اهمیت حفظ حقوق ورثه متوفی است.

فصل ششم: نکات تکمیلی و کاربردی در خصوص سوگند

علاوه بر آشنایی با انواع اصلی سوگند در حقوق، درک مفاهیم و رویه های مرتبط با آن نیز برای همه فعالان و علاقه مندان به حوزه حقوق ضروری است. این بخش به تشریح برخی از این نکات مهم می پردازد.

۶.۱. مفهوم نکول از سوگند و آثار حقوقی آن در هر یک از انواع سوگند

«نکول از سوگند» به معنای امتناع از ادای سوگند است، هنگامی که شخص مخاطب سوگند قرار می گیرد. آثار نکول در هر یک از انواع سوگند متفاوت است:

• نکول در سوگند بتی: اگر خوانده از ادای سوگند بتی امتناع کند (نکول)، قاضی می تواند سه بار به او اخطار کند. پس از آن، اگر خوانده همچنان نکول کند و سوگند را نیز به خواهان رد نکند، خواهان می تواند سوگند یاد کند و در این صورت، ادعای او ثابت می شود. اگر خوانده سوگند را به خواهان رد کند و خواهان نکول کند، دعوا ساقط می گردد.
• نکول در سوگند تکمیلی: در این نوع سوگند، اگر خواهان از ادای سوگند تکمیلی امتناع ورزد، ادعای او ساقط می شود و به ضرر او حکم صادر خواهد شد.
• نکول در سوگند استظهاری: مانند سوگند تکمیلی، اگر خواهان در دعوای علیه میت از ادای سوگند استظهاری امتناع کند، ادعای او ساقط شده و نمی تواند به حق خود برسد.

۶.۲. مفهوم رد سوگند و شرایط آن

«رد سوگند» یا «ایمان» حقی است که در برخی موارد به طرف مخاطب سوگند داده می شود تا به جای خود، طرف مقابل را مجبور به سوگند کند. این حق در سوگند بتی وجود دارد:

• در سوگند بتی: خوانده (مدعی علیه) می تواند سوگند بتی را به خواهان (مدعی) رد کند. این بدان معناست که به جای اینکه خود سوگند یاد کند، از خواهان می خواهد که او سوگند یاد کند. اگر خواهان سوگند را یاد کند، ادعایش ثابت می شود و اگر نکول کند، دعوا ساقط می گردد.
• در سوگند تکمیلی و استظهاری: امکان رد سوگند به طرف مقابل وجود ندارد. سوگند در این دو حالت همواره بر عهده خواهان است و او نمی تواند آن را به خوانده رد کند.

۶.۳. تشریفات و نحوه ادای سوگند در دادگاه

ادای سوگند در دادگاه یک عمل تشریفاتی است که باید با دقت و احترام انجام شود. معمولاً این تشریفات شامل موارد زیر است:

1. حضور در دادگاه: سوگند باید در جلسه دادگاه و در حضور قاضی ادا شود.
2. نیت و لفظ: فرد باید با نیت جزم و با لفظ والله، بالله یا تالله یا به نام خداوند متعال سوگند یاد کند.
3. موضوع سوگند: قاضی موضوع دقیقی را که باید بر آن سوگند یاد شود، تعیین می کند و فرد باید دقیقاً بر همان موضوع سوگند یاد کند.
4. آگاهی از مجازات شهادت دروغ: قبل از ادای سوگند، قاضی باید به فرد سوگند دهنده یادآوری کند که سوگند دروغ پیامدهای کیفری دارد.
5. ثبت در صورتجلسه: ادای سوگند و نتیجه آن در صورتجلسه دادگاه ثبت می شود.

۶.۴. آیا سوگند در دعاوی کیفری نیز کاربرد دارد؟

اصولاً سوگند در حقوق ایران، به عنوان یکی از ادله اثبات دعوا، عمدتاً در دعاوی مدنی کاربرد دارد. در امور کیفری، ادله اثبات دعوا متفاوت است و بر مبنای اقرار، شهادت، قسامه و علم قاضی قرار می گیرد. با این حال، استثنائاتی نیز وجود دارد:

• قسامه: قسامه نوعی سوگند جمعی است که در دعاوی مربوط به جنایات (قتل و جراحات) در مواردی که لوث (وجود اماره ای بر ظن قاضی) وجود دارد، به کار می رود و ماهیتی متفاوت از سوگندهای مدنی دارد.
• جنبه های خصوصی جرم: در برخی دعاوی کیفری که دارای جنبه های حق الناسی (خصوصی) هستند (مانند رد مال مسروقه)، ممکن است سوگند به عنوان دلیلی برای اثبات جنبه خصوصی دعوا به کار رود، اما نه برای اثبات خود جرم یا مجازات آن.

بنابراین، کاربرد سوگند در دعاوی کیفری بسیار محدودتر و با شرایط خاص خود است و نباید با سوگند در دعاوی حقوقی اشتباه گرفته شود.

۶.۵. اهمیت مشاوره حقوقی قبل از اتیان یا رد سوگند

با توجه به پیامدهای قاطع و سرنوشت ساز سوگند، به ویژه سوگند بتی و استظهاری، و ظرافت های حقوقی مربوط به هر نوع سوگند، دریافت مشاوره حقوقی تخصصی قبل از هرگونه اقدام در زمینه سوگند، بسیار حیاتی است. یک وکیل یا مشاور حقوقی مجرب می تواند:

• شرایط دقیق اتیان یا رد سوگند را بر اساس مورد خاص شما بررسی کند.
• شما را از پیامدهای حقوقی تصمیماتتان آگاه سازد.
• به شما کمک کند تا بهترین استراتژی را در قبال درخواست سوگند یا رد آن اتخاذ کنید.
• از بروز اشتباهات احتمالی که می تواند به ضرر شما تمام شود، جلوگیری کند.

نتیجه گیری

سوگند به عنوان یک ابزار قدرتمند اثبات دعوا در نظام حقوقی ایران، نقشی بی بدیل در رسیدگی های قضایی ایفا می کند. این نهاد حقوقی با ریشه های شرعی و پشتوانه قانونی محکم، راهگشای حل اختلافات در شرایط فقدان یا نقصان سایر دلایل است. شناخت دقیق انواع سوگند شامل بتی (قاطع دعوا)، تکمیلی و استظهاری، به همراه درک شرایط، طرفین و پیامدهای حقوقی هر یک، برای هر فرد درگیر با مسائل حقوقی ضروری است. تفاوت های ظریف این سوگندها، به ویژه در مبنای اتیان، طرفین مسئول و نقش قاضی، نیازمند دقت و آگاهی بالایی است تا از تضییع حقوق افراد جلوگیری شود. مطالعه عمیق این مفاهیم و دریافت مشاوره حقوقی تخصصی می تواند مسیر دادرسی را برای طرفین دعوا و فعالان حقوقی هموارتر سازد و به تحقق عدالت کمک کند.

سوالات متداول

۱. سوگند بتی در چه شرایطی و بر عهده چه کسی است؟

سوگند بتی زمانی است که خواهان هیچ دلیلی برای اثبات ادعای خود ندارد و خوانده نیز آن را انکار می کند. این سوگند اصولاً بر عهده خوانده است، اما او می تواند آن را به خواهان رد کند.

۲. اصلی ترین تفاوت سوگند تکمیلی با سوگند بتی چیست؟

اصلی ترین تفاوت این است که سوگند بتی در شرایط فقدان کامل دلیل برای خواهان به کار می رود، در حالی که سوگند تکمیلی برای تکمیل یک دلیل ناقص (مثلاً یک شاهد به جای دو شاهد) توسط خواهان ادا می شود.

۳. آیا قاضی می تواند به صورت خودکار قرار اتیان سوگند صادر کند؟ در کدام نوع سوگند؟

بله، قاضی می تواند در سوگند استظهاری (در دعاوی علیه متوفی) به صورت خودکار و بدون درخواست طرفین، قرار اتیان سوگند صادر کند. اما در سوگند بتی و تکمیلی، قاضی تنها با درخواست خواهان می تواند قرار سوگند صادر نماید.

۴. منظور از نکول از سوگند چیست و چه پیامدی دارد؟

نکول از سوگند به معنای امتناع از ادای سوگند است. در سوگند بتی، نکول خوانده می تواند به ادای سوگند توسط خواهان و اثبات ادعا منجر شود. اما در سوگند تکمیلی و استظهاری، نکول خواهان مستقیماً منجر به سقوط ادعا و بی حقی او می شود.

۵. سوگند استظهاری چه زمانی کاربرد دارد و آیا امکان رد آن وجود دارد؟

سوگند استظهاری در دعاوی مطرح شده علیه متوفی (میت) به کار می رود و پس از اثبات اصل حق با بینه، خواهان باید برای تأیید بقای حق خود سوگند یاد کند. امکان رد این سوگند به خوانده (ورثه متوفی) وجود ندارد و همواره بر عهده خواهان است.

۶. آیا سوگند در دعاوی غیرمالی نیز معتبر است؟

سوگند بتی در دعاوی غیرمالی نیز معتبر است. اما سوگند تکمیلی صرفاً در دعاوی مالی کاربرد دارد (طبق ماده ۲۷۷ ق.آ.د.م). سوگند استظهاری نیز بیشتر در دعاوی مالی علیه متوفی مطرح می شود.

۷. ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی در خصوص کدام نوع سوگند است؟

ماده ۲۷۷ قانون آیین دادرسی مدنی به سوگند تکمیلی اشاره دارد و شرایط، مصادیق و نحوه کاربرد آن را در دعاوی مالی تعیین می کند.