خلاصه کتاب اراده به دانستن ( نویسنده میشل فوکو )

کتاب اراده به دانستن (جلد اول تاریخ جنسیت) اثر میشل فوکو، نه سرکوب، بلکه تولید گفتمان ها و دانش های سکشوالیته را محور قرار می دهد. این اثر چگونگی تبدیل جنسیت به موضوعی برای قدرت و دانش را بررسی می کند و فرض سرکوب را به چالش می کشد.

میشل فوکو، از تأثیرگذارترین اندیشمندان قرن بیستم، در آثار خود به شکلی بی نظیر به تحلیل پیچیدگی های قدرت، دانش و تاریخ پرداخت. «اراده به دانستن» (۱۹۷۶)، که عنوان اصلی آن «تاریخ سکشوالیته، جلد اول: درآمد» است، یکی از برجسته ترین و بحث برانگیزترین کتاب های اوست. این کتاب نه تنها دیدگاه های رایج درباره جنسیت را به چالش می کشد، بلکه به ریشه های تاریخی و اجتماعی مفاهیم سکس و قدرت در جامعه مدرن غربی می پردازد.

فوکو در این اثر پرسش هایی بنیادین را مطرح می کند: چگونه سکسوالیته، این بخش اساسی از وجود انسانی، به موضوعی برای گفتمان های علمی، اخلاقی و سیاسی تبدیل شد؟ آیا واقعاً قدرت صرفاً نقش سرکوب گر را ایفا کرده است یا در تولید و بازتولید این گفتمان ها نقشی فعال داشته است؟ «اراده به دانستن» با تحلیل های عمیق خود، چارچوبی تازه برای درک رابطه قدرت، دانش و سکسوالیته ارائه می دهد. این مقاله با هدف ارائه خلاصه ای جامع، دقیق و در عین حال قابل فهم از این کتاب ارزشمند نگاشته شده است تا دانشجویان، پژوهشگران و تمامی علاقه مندان به فلسفه و علوم انسانی بتوانند به سرعت و عمق، ایده های کلیدی میشل فوکو را درک کنند.

نقد فرضیه سرکوب؛ گفتمانی جدید از جنسیت

یکی از محوری ترین استدلال های میشل فوکو در کتاب اراده به دانستن، نقد و رد «فرضیه سرکوب» است. این فرضیه که دیدگاهی رایج در میان تحلیل گران اجتماعی و روان کاوان (به ویژه فروید) بود، معتقد است که از قرن هفدهم به بعد، سکسوالیته تحت فشار فزاینده ای از سوی قدرت قرار گرفته و به طور سیستماتیک سرکوب شده است. این دیدگاه بر این باور است که جامعه، به ویژه بورژوازی ویکتوریایی، با ممنوعیت ها، سکوت ها و انکار، تلاش کرده تا جنسیت را مهار کرده و آن را از فضای عمومی به حوزه خصوصی و پنهانی بکشاند.

فوکو این روایت خطی از تاریخ سکسوالیته را به چالش می کشد. او استدلال می کند که اتفاقاً بر خلاف تصور، از قرن هفدهم به بعد نه تنها سکسوالیته سرکوب نشد، بلکه به موضوعی برای گفتمان ها، دانش ها و بررسی های بی شمار تبدیل شد. به عبارت دیگر، قدرت به جای آنکه صرفاً سکس را ممنوع کند، به شیوه های پیچیده تری عمل کرد: با برانگیختن، تحریک کردن، تولید کردن و به سخن واداشتن درباره جنسیت.

فوکو اشاره می کند که در این دوره، فضاهای جدیدی برای گفت وگو و تولید دانش درباره سکس شکل گرفت. پزشکی، روان کاوی، تعلیم و تربیت، و نهادهای اجتماعی مختلف، همگی به نوعی به موضوع جنسیت پرداختند. به عنوان مثال، به جای اینکه صرفاً سکس را از حوزه عمومی حذف کنند، شروع به طبقه بندی آن کردند. به تدریج «علم سکس» شکل گرفت که وظیفه آن کشف، نام گذاری، طبقه بندی و تشریح تمام جنبه های سکسوالیته، از ناهنجاری ها تا لذت ها، بود.

فوکو با ارائه مثال هایی نشان می دهد که چگونه ممنوعیت ها و سکوت ها، خود شیوه ای برای اعمال قدرت و تولید حقیقت درباره جنسیت بودند. به عنوان مثال، او به مفهوم انحراف جنسی اشاره می کند. پیش از این، اعمال جنسی غیرعادی ممکن بود صرفاً به عنوان گناه یا عمل نادرست تلقی شوند. اما در دوران جدید، این اعمال به موضوع مطالعه علمی، طبقه بندی دقیق و در نهایت ایجاد گونه های جنسی تبدیل شدند. به این ترتیب، مثلاً همجنس گرایی دیگر صرفاً یک عمل یا گناه نبود، بلکه به یک گونه شخصیتی، یک هویت و یک موضوع برای مطالعه روان پزشکی تبدیل شد. این تکوین علم سکس نشان می دهد که قدرت نه تنها سرکوب نمی کند، بلکه با تولید دانش، واقعیت ها و سوژه های جدید، کنترل خود را بر زندگی افراد گسترش می دهد.

نتیجه گیری فوکو از این بخش این است که سکوت یا ممنوعیت، خود نوعی شیوه اعمال قدرت و تولید حقیقت است. قدرت با تولید گفتمان های مختلف، مرزهای مجاز و نامجاز را تعیین می کند و از طریق آن، زندگی افراد را مدیریت و کنترل می نماید. این رویکرد تحلیلی، فهم ما را از سازوکارهای قدرت و چگونگی شکل گیری مفاهیم اجتماعی به کلی دگرگون می کند.

از هنر شهوانی تا علم سکس؛ اعتراف و تشریح حقیقت

میشل فوکو در اراده به دانستن، برای درک تحولات سکسوالیته در غرب، مفهوم «علم سکس» (Scientia Sexualis) را در برابر «هنر شهوانی» (Ars Erotica) قرار می دهد. او اشاره می کند که در برخی فرهنگ ها، به ویژه در شرق، رویکرد به جنسیت مبتنی بر هنر شهوانی بوده است. در این رویکرد، لذت و سکس به عنوان یک هنر و تجربه شخصی و مهارتی در نظر گرفته می شود که هدف آن به حداکثر رساندن لذت و حکمت درونی است. این دانش، عمدتاً از طریق تجربه های شخصی و ارتباط استاد-شاگردی منتقل می شود و به دنبال پنهان کردن یا آشکارسازیِ رازهایی است که بر پایه لذت و تجربه بنا شده اند.

اما در غرب، رویکرد به سکسوالیته به سمت «علم سکس» حرکت کرد. این تحول با یک مکانیسم خاص و پررنگ آغاز شد: اعتراف. فوکو ریشه های این مفهوم را در سنت مسیحیت جستجو می کند، جایی که اعتراف به گناهان نزد کشیش، برای رستگاری و بخشش لازم بود. در این فرآیند، فرد مجبور بود تمام جنبه های پنهان و تاریک خود را آشکار کند و به بیان جزئیات گناهانش بپردازد. این اعتراف، تنها به یک بیان ساده محدود نمی شد، بلکه کشیش با پرسش های موشکافانه، فرد را وادار به تشریح کامل تر و دقیق تر گناهان، به ویژه گناهان مربوط به جنسیت، می کرد.

با گذشت زمان و تحول جامعه، این سنت اعتراف از حوزه دین به حوزه های سکولار و علمی منتقل شد. به گفته فوکو، اعتراف نزد روان کاوان، روان پزشکان و مربیان، ادامه همان مکانیسم قدیمی است. در این چارچوب جدید، افراد ترغیب می شوند یا مجبور می شوند که تمام جزئیات مربوط به میل جنسی، فانتزی ها، تجربیات و ناهنجاری های خود را بیان کنند. این بیان، نه برای رستگاری، بلکه برای تشخیص، درمان و تولید حقیقت درباره فرد است.

فوکو تاکید می کند که «علم سکس» با این مکانیسم اعتراف، به دسته بندی و ایجاد «گونه های» جنسی پرداخت. پیش از این، یک فرد ممکن بود مرتکب عملی خلاف طبیعت شود؛ اما در دوران «علم سکس»، آن عمل به یک هویت تبدیل شد. مثلاً، همجنس باز صرفاً کسی نبود که عملی را انجام می دهد، بلکه تبدیل به یک تیپ شخصیتی با ویژگی های روان شناختی خاص شد. این طبقه بندی ها، افراد را در قالب های مشخصی قرار می داد و به قدرت اجازه می داد تا آن ها را بهتر مدیریت و کنترل کند.

این فرایند به طور مداوم به تولید گفتمان ها و دانش هایی انجامید که سکسوالیته را نه تنها موضوعی برای مطالعه علمی، بلکه به ابزاری برای سیاست گذاری و مدیریت زندگی افراد تبدیل کرد. از دید فوکو، اعتراف، نه فقط یک عمل بیان حقیقت، بلکه ابزاری قدرتمند برای شکل دهی به سوژه ها، تحمیل هنجارها و کنترل آن ها بود. هویت فرد، از طریق اعتراف به سکسوالیته اش، تعیین و تثبیت می شد. گویی جامعه از ما می خواست که هم حقیقت را درباره سکس بگوییم و هم حقیقت خودمان را از طریق سکس بیان کنیم. این چرخه تولید حقیقت و کنترل، یکی از مهم ترین سازوکارهای قدرت در جامعه مدرن است.

بازتعریف قدرت؛ شبکه ای مولد، نه فقط سرکوبگر

میشل فوکو در اراده به دانستن، دیدگاه سنتی و رایج درباره قدرت را به طور اساسی مورد نقد قرار می دهد. دیدگاه سنتی-حقوقی قدرت، که آن را مدل حاکمیتی نیز می نامد، قدرت را به عنوان چیزی متمرکز، در دست حاکم یا دولت، می بیند که عمدتاً نقش منع کننده، سرکوب گر و محدودکننده دارد. بر اساس این دیدگاه، قدرت چیزی است که از بالا به پایین اعمال می شود و هدفش اطاعت پذیری از قانون و مجازات متخلفین است.

فوکو با این تصور یک بعدی از قدرت مخالفت می کند. او معتقد است که قدرت نه فقط در دست حاکم یا دولت است و نه صرفاً منع کننده یا سرکوبگر عمل می کند، بلکه کثرتی از مناسبات نیرو است که در تمام سطوح جامعه، از ریزترین جزئیات زندگی روزمره تا کلان ترین ساختارها، جاری است. قدرت به مثابه شبکه ای از روابط نیرومند عمل می کند که همواره در حال تغییر و بازتولید است. این شبکه، متشکل از روابط و تعاملات بی پایان میان افراد و نهادهاست و هیچ مرکز واحدی ندارد.

مهم تر از آن، فوکو تاکید می کند که قدرت ماهیتی صرفاً منفی و سرکوب گر ندارد، بلکه مولد است. قدرت نه تنها چیزهایی را منع می کند یا سرکوب می نماید، بلکه سوژه ها، گفتمان ها، دانش ها و حتی حقیقت را تولید می کند. به عنوان مثال، قدرت با تولید گفتمان های پزشکی، روان شناختی یا تربیتی درباره سکس، این حوزه را به موضوعی برای مطالعه، طبقه بندی و مدیریت تبدیل می کند و از این طریق، واقعیت های جدیدی را درباره جنسیت و فردیت ایجاد می کند. این تولید، به معنای ایجاد هنجارها و تقسیم بندی هایی است که در نهایت به کنترل و انضباط افراد منجر می شود.

رابطه میان قدرت و دانش از نظر فوکو، رابطه ای ناگسستنی است. دانش ابزار قدرت است و قدرت، دانش را تولید می کند. دانش صرفاً کشف حقیقت موجود نیست، بلکه خود نتیجه و محصول سازوکارهای قدرت است. هر دانشی که تولید می شود، روابط قدرت خاصی را بازتولید یا تقویت می کند و هر رابطه قدرتی، نیازمند تولید دانش خاصی برای توجیه و اعمال خود است. به این ترتیب، علم سکس صرفاً کشف حقیقت جنسیت نبود، بلکه خود ابزاری بود برای اعمال قدرت بر آن.

فوکو همچنین بر مفهوم مقاومت در برابر قدرت تاکید می کند. او معتقد است هر جا که قدرت وجود دارد، مقاومت نیز سر برمی آورد. مقاومت نیز مانند قدرت، پراکنده و در همه سطوح جامعه جاری است. این مقاومت ها، نه صرفاً نفی قدرت، بلکه بخشی از همان شبکه روابط قدرت هستند و می توانند به تغییر شکل و سازوکارهای قدرت منجر شوند. این دیدگاه پویا و پیچیده از قدرت، به ما کمک می کند تا سازوکارهای اجتماعی و فرهنگی را نه فقط از منظر کنترل و سرکوب، بلکه از منظر تولید و شکل گیری نیز درک کنیم.

«سکسوالیته نامی است که می توان به سامانه ای تاریخی داد: نه واقعیتی پنهان که تسخیر آن دشوار باشد، بلکه یک شبکه بزرگ سطحی که در آن برانگیختن بدن ها، تشدید لذت ها، تحریک به گفتمان، شکل گیری شناخت ها، و تقویت کنترل ها و مقاومت ها به طور زنجیروار و مطابق با چند استراتژی دانش و قدرت به یکدیگر متصل می شوند.»

استراتژی های بسط سکشوالیته در قرون ۱۸ و ۱۹

میشل فوکو در اراده به دانستن، چهار استراتژی اصلی را تشریح می کند که در قرون هجدهم و نوزدهم در غرب، به تولید و گسترش گفتمان و سامانه سکشوالیته منجر شدند. این استراتژی ها نشان می دهند که چگونه قدرت، با تولید دانش و گفتمان های جدید، به مدیریت و کنترل زندگی افراد و جمعیت ها می پرداخت. این چهار محور، همگی از طریق نهاد خانواده و با هدف اصلی تنظیم رفتارها و بدن ها، عمل می کردند.

تربیتی کردن سکس کودکان (Pedagogization of Children’s Sex)

این استراتژی به چگونگی تبدیل سکس کودکان به یک موضوع مدیریتی و نظارتی اشاره دارد. پیش از این، رفتارهای جنسی کودکان ممکن بود به عنوان یک مرحله طبیعی رشد تلقی شود. اما در قرون هجدهم و نوزدهم، با ظهور گفتمان های پزشکی و تربیتی، خودارضایی کودکان (masterbation) به یک موضوع اضطراب آور و خطرناک تبدیل شد. پزشکان و مربیان شروع به تولید دانش گسترده ای درباره خطرات خودارضایی (مانند بیماری، جنون و مرگ) کردند. هدف این نبود که این عمل کاملاً از بین برود، بلکه هدف این بود که به موضوعی برای نظارت، مدیریت و پاکدامنی تبدیل شود. مدارس، خانواده ها و نهادهای بهداشتی به کنترل بدن کودکان پرداختند تا رفتارهای جنسی آن ها را در مسیرهای مورد نظر هدایت کنند. این فرآیند، به نوعی تولید کودک سکس دار بود؛ موجودی که باید رفتارهای جنسی اش تحت کنترل و نظم درمی آمد.

هیستریک شدن بدن زنان (Hysterization of Women’s Bodies)

این استراتژی به تبدیل بدن زن به موضوعی پزشکی و آسیب شناسانه می پردازد. در این دوره، بدن زن، به ویژه در رابطه با تولیدمثل و عصبیت، به کانون توجه پزشکی و روان پزشکی تبدیل شد. مفهوم هیستری به عنوان یک بیماری زنانه، تمامی جنبه های وجود زن را تحت تأثیر قرار داد. هر گونه انحراف از رفتار طبیعی زنانه (به ویژه در چارچوب نقش مادری و همسری) می توانست به عنوان نشانه ای از هیستری و یک مشکل پزشکی تعبیر شود. رحم به عنوان مرکز کنترل کننده سلامت زن و منبع بسیاری از بیماری ها تلقی می شد. این گفتمان پزشکی، کنترل اجتماعی بر زنان را تقویت کرد و آن ها را به سوژه هایی برای نظارت، درمان و مدیریت از سوی پزشکان و جامعه تبدیل نمود. بدن زن، به دلیل ظرفیت های تولیدمثلی اش، به یک میدان نبرد برای کنترل های اجتماعی و سیاسی تبدیل گشت.

روان پزشکانه کردن لذت های انحرافی (Psychiatrization of Perverse Pleasures)

این استراتژی به طبقه بندی و بیمارگونه دانستن لذت هایی می پردازد که از هنجار تولیدمثلی خارج می شوند. در این دوره، روان پزشکی نقش محوری در تعریف نرمال و غیرنرمال ایفا کرد. لذت هایی که به تولیدمثل منجر نمی شدند (مانند همجنس گرایی، سادیسم، مازوخیسم، فتیشیسم و سایر انحرافات جنسی) به موضوع مطالعه، تشخیص و در برخی موارد، درمان های اجباری تبدیل شدند. این لذت ها دیگر صرفاً گناه یا خطا نبودند، بلکه به نشانه هایی از یک بیماری روانی یا انحراف شخصیتی تعبیر می شدند. از این طریق، گونه های جدیدی از انسان ها تعریف شدند (مانند همجنس گرا به جای کسی که عمل همجنس گرایانه انجام می دهد) که به طور دقیق دسته بندی و نظارت می شدند. این فرآیند، نه تنها به سرکوب این لذت ها منجر شد، بلکه به تولید گفتمان های جدیدی درباره آن ها انجامید که به قدرت اجازه می داد تا آن ها را در زیر ذره بین قرار داده و کنترل کند.

اجتماعی کردن رفتارهای تولیدمثلی (Socialization of Procreative Behavior)

این استراتژی به کنترل و مدیریت جمعیت از طریق نظارت بر تولیدمثل و خانواده اشاره دارد. با افزایش آگاهی از اهمیت جمعیت در قدرت ملی و اقتصادی (به ویژه در قرون ۱۸ و ۱۹)، دولت ها و نهادها شروع به جمع آوری آمار و اطلاعات دقیق درباره نرخ موالید، مرگ و میر، سن ازدواج، و سایر فاکتورهای دموگرافیک کردند. هدف این بود که رفتار تولیدمثلی افراد در جهت منافع جمعی و ملی تنظیم شود. سیاست های بهداشت عمومی، آموزش های خانوادگی و حتی تشویق به ازدواج های زودتر و فرزندآوری بیشتر، همگی در راستای این استراتژی قرار گرفتند. سکسوالیته، از این منظر، به ابزاری برای سیاست گذاری اجتماعی و اقتصادی و مدیریت جمعیت تبدیل شد و دیگر صرفاً یک امر خصوصی نبود. این چهار استراتژی در مجموع نشان می دهند که چگونه قدرت، با تولید دانش و گفتمان های متنوع، توانست سکسوالیته را در سطوح خرد و کلان، از بدن فردی تا جمعیت، مدیریت و کنترل کند و به این ترتیب، به جای سرکوب، آن را تولید و بسط دهد.

زیست قدرت و زیست سیاست؛ مدیریت زندگی

در بخش پایانی اراده به دانستن، میشل فوکو به یکی از مهم ترین مفاهیم خود، یعنی زیست قدرت (Bio-Power) می پردازد. او توضیح می دهد که چگونه در جوامع مدرن، شکل اعمال قدرت تحول یافته است. در گذشته، قدرت حاکم اغلب به صورت «حق مرگ» اعمال می شد؛ یعنی حاکم حق داشت رعایای خود را بکشد یا زنده نگه دارد. این قدرت، عمدتاً بر اساس محدودیت، ممنوعیت و نفی عمل می کرد و هدف اصلی آن، حفظ نظم و حاکمیت بود.

اما در دوران مدرن، قدرت از «حق مرگ» به «حق اداره زندگی» (power over life) تغییر کرده است. این تحول به معنای تمرکز قدرت بر مدیریت، کنترل و سازماندهی زندگی سوژه هاست. هدف دیگر صرفاً ممانعت و مجازات نیست، بلکه سازماندهی و افزایش قابلیت های زندگی در ابعاد فردی و جمعی است. این مفهوم «زیست قدرت» در دو شکل اصلی تکوین و توسعه یافته است:

آناتوموپولیتیک بدن انسان (Anatomo-Politics of the Human Body)

این شکل از زیست قدرت بر بدن فردی تمرکز دارد. هدف آن، انضباط بخشیدن به بدن ها، افزایش بهره وری آن ها، و کنترل حرکات و رفتارهاست. آناتوموپولیتیک از طریق نهادهایی مانند مدارس، بیمارستان ها، کارخانه ها و پادگان ها عمل می کند. با استفاده از تکنیک های انضباطی، بدن ها آموزش می بینند، تربیت می شوند و به گونه ای سازماندهی می شوند که حداکثر کارایی را داشته باشند. این شامل مدیریت بهداشت فردی، عادات، ساعات کار و استراحت، و حتی کوچکترین حرکات بدن می شود. به عنوان مثال، بحث «تربیتی کردن سکس کودکان» که پیشتر به آن اشاره شد، بخشی از همین آناتوموپولیتیک است؛ یعنی کنترل و نظم بخشیدن به بدن کودک از طریق مدیریت رفتارهای جنسی اش.

زیست سیاست جمعیت (Bio-Politics of Population)

شکل دوم زیست قدرت، بر مدیریت جمعیت در مقیاس وسیع تر متمرکز است. زیست سیاست به مسائلی مانند نرخ موالید، مرگ و میر، بیماری ها، امید به زندگی، بهداشت عمومی، مهاجرت و سایر پدیده های مربوط به جمعیت می پردازد. هدف آن، تنظیم و بهینه سازی فرآیندهای حیاتی جمعیت برای رسیدن به اهداف اجتماعی و اقتصادی است. دولت ها و نهادهای مدرن، با جمع آوری آمار و اطلاعات گسترده، به تحلیل و مدیریت جمعیت می پردازند تا مثلاً از بیماری های واگیردار جلوگیری کنند، نرخ رشد جمعیت را کنترل کنند، یا نیروی کار مولد را تضمین نمایند. «اجتماعی کردن رفتارهای تولیدمثلی» و «هیستریک شدن بدن زنان» مثال هایی از چگونگی عملکرد زیست سیاست هستند، که در آن بدن زن و رفتارهای جنسی مرتبط با تولیدمثل به ابزارهایی برای مدیریت کلان جمعیت تبدیل می شوند.

فوکو تاکید می کند که سکسوالیته به عنوان حلقه اتصال محوری این دو شکل قدرت عمل می کند. سکسوالیته نه تنها در سطح فردی (آناتوموپولیتیک) بر بدن و رفتارها تاثیر می گذارد، بلکه در سطح جمعیت (زیست سیاست) نیز بر تولیدمثل و نرخ رشد جمعیت اثرگذار است. به این ترتیب، سکسوالیته به رمز فردیت تبدیل می شود؛ زیرا هویت فردی ما به طور فزاینده ای با گرایش ها و رفتارهای جنسی ما تعریف می شود. در عین حال، سکسوالیته به درون مایه اقدامات اجتماعی و اقتصادی تبدیل می شود، زیرا می توان از طریق مدیریت آن، بر جمعیت و ساختارهای اجتماعی تاثیر گذاشت.

از این رو، مطالعه سکسوالیته از دیدگاه فوکو، راهی است برای فهم عمیق تر پدیده «سوژه شدن» افراد؛ یعنی چگونگی شکل گیری هویت، آگاهی و رفتار فرد در بستر روابط قدرت و دانش. سکسوالیته ای که هم برساخته ماست و هم سازنده ما، و ابزاری قدرتمند برای اداره زندگی در جوامع مدرن به شمار می رود.

سکسوالیته به مثابه برساختی تاریخی و اجتماعی

در جمع بندی ایده های اصلی میشل فوکو در کتاب اراده به دانستن، می توان گفت که مهم ترین پیام او این است که سکسوالیته یک «داده طبیعی» یا یک واقعیت از پیش موجود نیست، بلکه یک «برساخت تاریخی» است. این بدین معناست که مفهوم، تعریف و تجربه ما از سکسوالیته، حاصل تحولات تاریخی، گفتمان ها و شبکه های پیچیده قدرت و دانش است که در طول زمان شکل گرفته اند. بر خلاف دیدگاه رایج که سکس را امری غریزی و طبیعی می دانست و قدرت را صرفاً سرکوب گر آن می پنداشت، فوکو نشان می دهد که قدرت، خود در تولید این مفهوم و واقعیت سکسوالیته نقش اساسی و سازنده ای داشته است.

فوکو به ما آموخت که قدرت صرفاً محدودکننده و بازدارنده نیست، بلکه یک شبکه مولد است. قدرت با تولید دانش ها، گفتمان ها و حقیقت های خاص، نه تنها سوژه ها را کنترل می کند، بلکه آن ها را می سازد. «فرضیه سرکوب» نقد شد تا نشان دهد چگونه از قرن هفدهم به بعد، به جای سکوت، «فوران گفتمان ها» درباره جنسیت اتفاق افتاد و «علم سکس» با مکانیسم هایی مانند اعتراف، به تولید و طبقه بندی گونه های جنسی پرداخت.

چهار استراتژی بسط سکشوالیته (تربیتی کردن سکس کودکان، هیستریک شدن بدن زنان، روان پزشکانه کردن لذت های انحرافی، و اجتماعی کردن رفتارهای تولیدمثلی) به ما نشان دادند که چگونه قدرت از طریق خانواده و نهادهای مختلف، زندگی فردی و جمعی را مدیریت می کند. در نهایت، مفهوم زیست قدرت (شامل آناتوموپولیتیک بدن و زیست سیاست جمعیت) به اوج تحلیل فوکو می رسد، جایی که قدرت نه بر مرگ، بلکه بر زندگی و مدیریت آن تمرکز می کند و سکسوالیته در مرکز این مدیریت قرار می گیرد.

اهمیت این کتاب در فهم انتقادی ما از جامعه مدرن، نهادها و مفاهیمی که اغلب طبیعی پنداشته می شوند، بی بدیل است. «اراده به دانستن» به ما یادآوری می کند که بسیاری از واقعیت های زندگی روزمره ما، از جمله هویت جنسی، سلامت و بیماری، و حتی مفاهیم آزادی و مقاومت، ریشه های تاریخی و سازوکارهای قدرت و دانشی دارند که باید آن ها را تحلیل کنیم. تأثیرات ماندگار این کتاب بر مطالعات جنسیتی، نظریه فمینیستی، مطالعات کوئیر (Queer Studies)، و به طور کلی تحلیل های قدرت، بی شمار است و همچنان الهام بخش پژوهشگران و اندیشمندان در سراسر جهان است. این اثر، نه تنها یک تاریخچه از جنسیت، بلکه یک ابزار قدرتمند برای فهم انتقادی از خود و جامعه ای است که در آن زندگی می کنیم.

نقد و ارزیابی کتاب اراده به دانستن

کتاب اراده به دانستن، به عنوان جلد نخست مجموعه تاریخ سکشوالیته میشل فوکو، نه تنها یک پژوهش تاریخی است، بلکه مقدمه ای نظری برای کل پروژه فوکو در زمینه سکسوالیته به شمار می رود. این کتاب بیشتر به ارائه یک چارچوب تحلیلی و صورتبندی طرح پژوهشی خود می پردازد، تا استناد به جزئیات تاریخی. به همین دلیل، جنبه نظری مباحث آن بر استنادات و استشهادات تاریخی غلبه دارد. فوکو خود نیز تصریح می کند که هدف اصلی از انتشار این جلد، سنجش واکنش مخاطبان و آماده سازی زمینه ای برای مجلدات بعدی بوده است.

ارزیابی محتوای این کتاب را می توان از دو منظر اصلی انجام داد: دقت استنادات تاریخی و صحت استنتاجات تحلیلی.

دقت استنادات تاریخی

فوکو در آثار خود، به ویژه در رویکرد تبارشناسی که در این کتاب به کار می گیرد، از داده های تاریخی برای پشتیبانی از استدلال هایش استفاده می کند. با این حال، برخی منتقدان در مورد دقت پاره ای از استشهادات تاریخی او تردیدهایی مطرح کرده اند. برای مثال، برخی محققان در مورد تحلیل های فوکو از جامعه انگلستان در قرون ۱۸ و ۱۹، اختلاف نظر دارند و ادعا می کنند که تصویر ارائه شده توسط فوکو ممکن است کاملاً منطبق با شواهد تاریخی نباشد. این انتقاد نشان می دهد که هرچند فوکو دیدگاهی نوآورانه ارائه می دهد، اما صحت تاریخی جزئیات مورد اشاره او همیشه مورد توافق تمام مورخان نیست.

صحت استنتاجات تحلیلی

جنبه دیگر و شاید مهم تر نقد فوکو، مربوط به استنتاجات تحلیلی و پیامدهای فلسفی آرای اوست. برخی نویسندگان از منظر تحلیلی بر فوکو خرده گرفته اند که از پاره ای واقعیات (مثلاً تاکید تمدن غرب بر بهره گیری جسمانی از جنسیت) نمی تواند منطقاً نتیجه بگیرد که کل تمدن غرب محصول تلاش تکنولوژی قدرت برای تبدیل انسان به ابزار لذت بوده است. این انتقاد به این نکته اشاره دارد که فوکو، که خود پرورده محیط فلسفه های قاره ای است، لزوماً به دقت های منطقی مرسوم در میان فیلسوفان تحلیلی پایبند نیست. از دید این منتقدان، فوکو بیشتر به فکر تأثیر و نفوذ ایده هایش در دگرگون کردن ذهنیت افراد و عینیت جامعه است تا استحکام منطقی یا حتی دقت تاریخی استدلال هایش.

فوکو خود در جایی می گوید که هر چه نوشته است، از جنس رمان بوده؛ رمانی که نه تنها بی ارتباط با واقعیت نیست، بلکه در تکوین واقعیت بیرونی هم تأثیرگذار است. این گفته نشان می دهد که او بر نقش تولیدی گفتمان ها و نوشتار در شکل دهی به واقعیت تاکید دارد. با این حال، این دیدگاه فوکو را از سنجش گری های تحلیلی مصون نمی دارد.

به عنوان مثال، باور فوکو به برساخته شدن واقعیات توسط گفتمان (که در روش دیرینه شناسی او مطرح است)، می تواند منجر به ایده آلیسم زبانی و نسبی گرایی شود. اگر حقیقت صرفاً محصول گفتمان ها باشد، پس دستیابی به شناخت و داوری در مورد صدق و حقیقت ناممکن می شود. همچنین، داوری او مبنی بر اینکه معرفت محصول سازوکارهای قدرت است (که در تبارشناسی او محوریت دارد)، می تواند به جبرگرایی منجر شود. این جبرگرایی نه تنها راه را بر دستیابی به حقیقت مسدود می کند، بلکه اساساً هرگونه مبارزه اجتماعی و سیاسی برای تغییر را نیز بی معنا می سازد، چرا که افراد خود برساخته قدرت هستند و اراده ای مستقل برای مقاومت ندارند.

با وجود این انتقادات، باید اذعان داشت که آثار فوکو، به ویژه اراده به دانستن، تأثیر فراوانی در عرصه های فکری و تحولات اجتماعی داشته اند. این کتاب توانست مفاهیم بنیادین قدرت، دانش و حقیقت را به شیوه ای نوآورانه بازتعریف کند و ابزارهای تحلیلی قدرتمندی برای فهم پیچیدگی های جامعه مدرن ارائه دهد. جدای از بحث های مربوط به صحت تاریخی یا استحکام منطقی، این اثر به دلیل توانایی اش در بازکردن افق های جدید برای اندیشه و نقد اجتماعی، همچنان یکی از مهم ترین متون در فلسفه و علوم انسانی معاصر به شمار می رود.

ملاحظاتی بر ترجمه فارسی

کتاب اراده به دانستن (The History of Sexuality, Vol. 1: An Introduction) از زبان اصلی (فرانسه) به فارسی برگردان شده و چندین ترجمه از آن در دسترس است. ترجمه ای که به آن در بررسی ها اشاره شده و مورد استقبال قرار گرفته، از نثری شیوا و روان برخوردار است که نشان از آشنایی مترجمان با آراء و اندیشه های فوکو دارد، چرا که ایشان برخی از دیگر آثار مهم فوکو مانند «مراقبت و تنبیه» و «دیرینه شناسی دانش» را نیز ترجمه کرده اند. این ویژگی، یعنی تسلط مترجم بر اصطلاحات و تفکر خاص فوکو، به درک بهتر مفاهیم پیچیده او کمک شایانی می کند.

با این حال، مانند بسیاری از ترجمه های آثار فلسفی و نظری، برخی ملاحظات در مورد انتخاب معادل های فارسی وجود دارد که می تواند به روان تر شدن و دقیق تر شدن متن کمک کند. انتخاب برخی واژگان ممکن است برای خواننده ناآشنا، کمی غریب به نظر برسد و گاهی از روانی کلی متن بکاهد. در ادامه به چند نمونه از این ملاحظات اشاره می شود:

• شبانکارگی / شبانی: در برابر واژه فرانسوی pastorale یا انگلیسی pastoral که به مفهوم کشیش مآبی یا قدرت شبانی اشاره دارد، شاید استفاده از معادل هایی مانند کشیش مآبی یا راهنمایی شبانی می توانست معنای مورد نظر فوکو را واضح تر منتقل کند.
• مرتد: در جایی که منظور از relaps فرانسوی یا aberration انگلیسی، بیشتر به معنای انحراف یا کژرفتاری (به ویژه در زمینه دینی و اخلاقی) است، استفاده از واژه منحرف یا فاسق می توانست دقیق تر از مرتد (که بیشتر به تغییر اعتقاد اشاره دارد) باشد.
• پیمایش: در مقابل parcourir فرانسوی یا exploring انگلیسی، معادل کشف و بررسی شاید گویاتر از پیمایش باشد که معنای فیزیکی تری را متبادر می کند.
• برداشت کردن: برای prélèvement فرانسوی یا deduction انگلیسی در مفهوم مالی و اداری، معادل هایی چون خراج یا مالیات می توانستند بار معنایی کسر یا اخذ را بهتر منتقل کنند.
• تأویل: در برخی موارد، برای interpretation که به معنای تفسیر یا تعبیر است، از واژه تأویل استفاده شده است. هرچند تأویل می تواند یکی از اشکال تفسیر باشد، اما تفسیر و تعبیر معنای عام تری دارند و برای مخاطب عام آشناترند.

افزون بر این، وجود برخی معادل های نوظهور و نامأنوس فارسی نیز گاهی از روانی متن می کاهد. مثال هایی از این دست عبارتند از:

• تکینگی (singularity): هرچند این واژه از نظر لغوی درست است، اما در محافل عمومی و حتی دانشگاهی، کمتر رایج است و ممکن است به توضیح نیاز داشته باشد.
• سکسینه کردن (sexualization): این معادل برای sexualization در زبان فارسی، هرچند دقیق است، اما ممکن است در ابتدا کمی نامأنوس به نظر برسد.
• چیزشیدایی (fetishism): این واژه نیز مانند موارد قبل، هرچند ترجمه ای کلمه به کلمه است، اما در برابر فتیشیسم که رایج تر است، کمتر به کار می رود.
• بس گانه (multiple): این کلمه نیز می تواند برای مخاطب، تازگی داشته باشد.

با وجود این ملاحظات، باید گفت که ترجمه فارسی کتاب اراده به دانستن در مجموع، گامی بسیار مهم و ارزشمند در جهت آشنایی خوانندگان فارسی زبان با یکی از تأثیرگذارترین متفکران معاصر و یکی از مهم ترین آثار اوست. این ترجمه ها، امکان دسترسی به اندیشه های پیچیده فوکو را فراهم کرده و به غنای ادبیات فلسفی فارسی افزوده اند، که خود دستاوردی بزرگ محسوب می شود.

---