خلاصه کتاب مبانی و نوآوری های فقهی شهید آیت الله مطهری ( نویسنده امرالله حسینی مومن زاده )

کتاب مبانی و نوآوری های فقهی شهید آیت الله مطهری اثر امرالله حسینی مومن زاده، به بررسی عمیق و جامع ابعاد فقهی کمتر شناخته شده شهید مطهری می پردازد و دیدگاه های نوآورانه ایشان را در فقه معاصر تبیین می کند.

شهید آیت الله مرتضی مطهری، عالمی جامع الاطراف بود که در کنار فلسفه و کلام، در فقه نیز صاحب نظر و دارای اندیشه های بدیع و ریشه ای محسوب می شود. با وجود شهرت ایشان در فلسفه و کلام، بعد فقهی شخصیت علمی ایشان کمتر مورد توجه قرار گرفته است. کتاب مبانی و نوآوری های فقهی شهید آیت الله مطهری که به قلم سید امرالله حسینی مومن زاده نگاشته شده، تلاشی ارزشمند برای پر کردن این خلاء و تبیین جامع جایگاه فقاهتی استاد شهید است. این اثر نه تنها به معرفی این جنبه مهم از اندیشه های مطهری می پردازد، بلکه مبانی و نوآوری های فقهی ایشان را به شیوه ای ساختارمند و دقیق شرح می دهد. مطالعه این کتاب به درک عمیق تری از پویایی فقه اسلامی و پاسخگویی آن به نیازهای زمانه کمک شایانی می کند. مقاله حاضر، خلاصه تحلیلی از این کتاب مهم را ارائه می دهد تا خوانندگان با مهم ترین سرفصل ها، مبانی و نوآوری های فقهی استاد مطهری از منظر این کتاب آشنا شوند و درکی شفاف از اهمیت دیدگاه های ایشان به دست آورند.

شخصیت و روش فقهی استاد مطهری

بخش نخست کتاب مبانی و نوآوری های فقهی شهید آیت الله مطهری، به تحلیل جایگاه و روش فقهی استاد شهید مطهری می پردازد. بسیاری از افراد، مطهری را عمدتاً یک فیلسوف یا متکلم برجسته می دانند، در حالی که این کتاب بر این فرض است که ایشان فقیهی جامع و دارای نوآوری های اصولی و ریشه ای در زمینه موضوعات فقهی بوده اند. این بخش با تبیین مقام فقهی استاد، نشان می دهد که چرا ایشان فراتر از یک فیلسوف، فقیهی جامع و نوآور محسوب می شوند.

مقام فقهی استاد مطهری و فقاهت عصری

شهید مطهری از تربیت یافتگان برجسته مکتب فقهی آیت الله بروجردی بود و سالیان متمادی از محضر ایشان کسب فیض کرد. این ارتباط، پایه محکمی برای جایگاه فقهی ایشان فراهم آورد. مومن زاده در این کتاب تأکید می کند که مقام فقهی استاد مطهری از ابعاد مختلفی قابل بررسی است که در کتب دیگر کمتر به آن پرداخته شده. ایشان صرفاً به فقه سنتی اکتفا نمی کردند، بلکه رویکردی فقاهت عصری داشتند؛ یعنی با درک عمیق از نیازهای زمان و مسائل مستحدثه، تلاش می کردند احکام اسلامی را متناسب با شرایط جدید و پیچیدگی های جامعه معاصر استنباط کنند. این رویکرد، ایشان را از بسیاری از فقیهان معاصر خود متمایز می ساخت و موجب می شد تا نظرات فقهی ایشان همواره تازگی و کارآمدی خود را حفظ کند.

نگاه کلامی و واقع گرایی در فقه

یکی از ویژگی های بارز روش فقهی استاد مطهری، تلفیق مباحث کلامی و فلسفی با استنباط فقهی است. ایشان صرفاً به ظاهر نصوص نمی پرداختند، بلکه با تکیه بر مبانی عمیق کلامی و فلسفی، حکمت ها و فلسفه احکام را نیز مدنظر قرار می دادند. این نگاه کلامی، عمق و ژرفای خاصی به فقه ایشان می بخشید و موجب می شد تا احکام را نه صرفاً به عنوان قواعد خشک، بلکه به عنوان راه حل های واقع گرایانه و متناسب با فطرت انسانی و نیازهای واقعی جامعه ببینند. واقع گرایی در مسائل فقهی به معنای در نظر گرفتن شرایط عینی و اجتماعی در فهم و تطبیق احکام است که مطهری به نحو بارزی به آن پایبند بود.

روش شناسی فقهی استاد مطهری

مومن زاده در این بخش، به جزئیات روش شناسی فقهی استاد مطهری می پردازد. این روش شناسی شامل عناصری همچون صراحت در بیان مسائل، طرح پرسش های بنیادین در حوزه فقه، و جامع نگری در بررسی موضوعات است. مطهری هرگز از بیان دیدگاه های خود حتی اگر مخالف با آرای مشهور بود ابایی نداشتند و همواره سعی می کردند با طرح پرسش های عمیق، فضا را برای اجتهاد پویا و زنده فراهم آورند. ایشان در بررسی یک مسئله فقهی، ابعاد مختلف آن را از منظر قرآن، سنت، عقل و اجماع مورد توجه قرار می دادند و نگاهی جامع به تمامی جوانب داشتند. این جامع نگری و جسارت فکری، از استاد مطهری فقیهی ساخته بود که می توانست به نیازهای زمانه پاسخ دهد و افق های جدیدی را در فقه اسلامی بگشاید. برای مثال، در بسیاری از مسائل حقوقی و اجتماعی زنان، ایشان با نگاهی متفاوت به سراغ مبانی می رفتند و از نتایج کلیشه ای فاصله می گرفتند.

مبانی کلیدی نوآوری های فقهی مطهری

بخش دوم کتاب به مبانی و زیربناهای فکری می پردازد که نوآوری های فقهی شهید مطهری بر پایه آن ها شکل گرفته است. این مبانی، دیدگاه های بنیادینی را شامل می شوند که تا پیش از این، کمتر به صورت جامع و منسجم مورد بررسی قرار گرفته بودند و بعضاً در فقه سنتی به غفلت منجر شده بودند. استاد مطهری خود از اینکه این دیدگاه ها مغفول مانده اند ابراز نگرانی می کردند و آن را موجب رکود و بن بست های کنونی فقه می دانستند. درک این مبانی برای فهم عمق نوآوری های ایشان ضروری است.

مبانی طبیعی حقوق اسلامی

شهید مطهری معتقد بود که بسیاری از حقوق و احکام اسلامی، مبانی طبیعی و فطری دارند. این به معنای آن است که این حقوق ریشه در ساختمان وجودی انسان و نیازهای طبیعی و حقیقی او دارند. برخلاف دیدگاهی که احکام را صرفاً تعبدی و دستوری می بیند، مطهری بر این باور بود که بخش عظیمی از احکام اسلامی مبتنی بر واقعیت ها و مصالح و مفاسد واقعی هستند که حتی قبل از تشریع، در عالم وجود دارند. این دیدگاه، فقه را از چارچوب صرفاً ظاهری خارج کرده و به آن عمق فلسفی و واقع گرایانه می بخشد و دست مجتهد را برای درک حکمت ها و مقاصد شریعت بازتر می گذارد.

اصل عدالت به عنوان قاعده فقهی

عدالت، محوری ترین اصل در اندیشه فقهی شهید مطهری است. ایشان معتقد بودند که عدالت نه تنها یک ارزش اخلاقی، بلکه یک قاعده فقهی بنیادین است که در استنباط احکام الهی نقش محوری دارد. از نظر مطهری، هیچ حکمی در اسلام نمی تواند مخالف عدالت باشد. در واقع، ایشان اصل عدالت را ملاک و معیار شناخت احکام واقعی می دانستند و هر آنچه که خلاف عدالت به نظر برسد را نیازمند بررسی مجدد و تطبیق با مقاصد شریعت می دانستند. این اصل، پویایی و انعطاف پذیری خاصی به فقه می بخشد و آن را قادر می سازد تا به نیازهای متغیر جامعه پاسخ دهد.

عدالت، نه تنها یک ارزش اخلاقی، بلکه یک قاعده فقهی بنیادین است که در استنباط احکام الهی نقش محوری دارد. از نظر مطهری، هیچ حکمی در اسلام نمی تواند مخالف عدالت باشد.

توسعه جایگاه و حق عقل در استنباط احکام الهی

استاد مطهری نقش عقل را در فقه بسیار گسترده تر از فقه سنتی می دانستند. ایشان معتقد بودند که عقل نه تنها در کشف ملاکات احکام، بلکه در فهم و تطبیق آن ها نیز نقش اساسی دارد. از دیدگاه ایشان، عقل می تواند به صورت مستقل یا در کنار شرع، راهنمای استنباط احکام باشد. این تاکید بر جایگاه عقل، راه را برای اجتهاد پویا و نوآورانه باز می کند و امکان پاسخگویی به مسائل جدید و پیچیده را فراهم می آورد. ایشان مرزهای استفاده از عقل را به گونه ای تبیین می کردند که از یک سو به دامن قیاس و استحسانات صرف نیفتد و از سوی دیگر به جمود و ظاهرگرایی محض محدود نشود.

توجه به فلسفه احکام

یکی از شاخصه های مهم فقه مطهری، اهتمام به فلسفه احکام است. ایشان بر این باور بودند که احکام الهی صرفاً دستورات بدون منطق نیستند، بلکه هر حکم دارای حکمت ها و مقاصدی است که در صورت درک آن ها، می توان به فهم عمیق تری از شریعت دست یافت. این رویکرد به معنای جستجو برای چرایی و چیستی احکام است که به کارایی و پذیرش آن ها در جامعه کمک می کند. مطهری با این دیدگاه، فقه را از یک مجموعه قواعد خشک به نظامی پویا و منطقی تبدیل می کرد که می توانست پاسخگوی نیازهای فکری و عملی انسان باشد.

احکام ولایی و اختیارات حاکم اسلامی

مطهری به جایگاه حکومت و اختیارات حاکم اسلامی در نظام فقهی اهمیت ویژه ای قائل بودند. ایشان معتقد بودند که در کنار احکام اولیه و ثانویه، احکام ولایی نیز وجود دارند که حاکم اسلامی بر اساس مصالح جامعه و اقتضائات زمان می تواند آن ها را تشریع کند. این احکام که تحت عنوان اختیارات حاکم اسلامی مطرح می شوند، به فقه انعطاف پذیری لازم برای اداره جامعه در شرایط مختلف را می دهند. این دیدگاه نقش فقه را از یک علم صرفاً فردی، به یک ابزار کارآمد برای حکمرانی و مدیریت جامعه اسلامی ارتقا می بخشید.

نقش مقتضیات زمان در استنباط احکام الهی

پویایی فقه از دیدگاه مطهری به شدت با نقش مقتضیات زمان و مکان گره خورده است. ایشان معتقد بودند که اجتهاد باید با در نظر گرفتن تغییرات زمانی و مکانی صورت پذیرد و نباید به فهم ثابت از نصوص بسنده کرد. این به معنای تغییر در اصول و مبانی نیست، بلکه به معنای تغییر در نحوه استنباط و تطبیق احکام با توجه به شرایط جدید است. این اصل به فقها اجازه می دهد تا با حفظ اصالت شریعت، به مسائل نوظهور پاسخ های مناسب و کارآمد ارائه دهند و از رکود فقه جلوگیری کنند. این دیدگاه، فقه را به ابزاری قدرتمند برای حل مشکلات و چالش های جامعه معاصر تبدیل می کند.

تبیین نوآوری های فقهی استاد مطهری

بخش سوم کتاب مبانی و نوآوری های فقهی شهید آیت الله مطهری به مهمترین و اساسی ترین نوآوری های فقهی ایشان می پردازد. این بخش، قلب مقاله محسوب می شود و به خواننده کمک می کند تا به وضوح تفاوت دیدگاه های مطهری را با نظرات رایج درک کند. در این قسمت، بینش های عمیق و جدید استاد درباره موضوعات مختلف فقهی و پیشنهادهای کارساز و ارزنده ایشان به طور خلاصه بیان می شود.

مباحث اجتهاد

استاد مطهری به مفهوم اجتهاد پویا و اجتهاد زنده اعتقاد راسخ داشتند. ایشان اجتهاد را صرفاً تکرار اقوال گذشتگان نمی دانستند، بلکه آن را فرآیندی مستمر برای نقد، بازاندیشی و توسعه فقه می دانستند. از دیدگاه ایشان، اجتهاد باید قادر به پاسخگویی به نیازهای متغیر جامعه باشد و همواره در مواجهه با مسائل جدید، راهکارهای نو ارائه دهد. مطهری لزوم نقد و بازنگری در آرای فقهی را گوشزد می کردند و تأکید داشتند که فقه نباید در حصار جمود و تقلید محبوس بماند، بلکه باید با تحولات زمان همگام باشد و همواره خود را با چالش های فکری و اجتماعی تطبیق دهد. ایشان معتقد بودند که مجتهد باید علاوه بر تسلط بر علوم حوزوی، به مسائل روز جامعه و علوم مرتبط با آن نیز آگاه باشد.

مسائل اقتصادی

یکی از عرصه های مهم نوآوری شهید مطهری، حوزه مسائل اقتصادی است. ایشان به موضوعاتی چون مالکیت، سرمایه داری، ربا، بانک و بیمه از دیدگاه فقهی نگاهی نوین داشتند. مطهری در بحث مالکیت، به حدود و قیود آن در اسلام توجه ویژه ای داشتند و مالکیت را مطلق و نامحدود نمی دانستند، بلکه آن را مقید به مصالح عمومی و عدالت اجتماعی می دانستند. در زمینه ربا، ایشان با درک عمیق از فلسفه حرمت آن، راهکارهایی را برای شکل گیری نظام اقتصادی اسلامی بدون ربا مطرح می کردند. همچنین، در مورد بانک و بیمه که از نهادهای نوظهور اقتصادی بودند، ایشان تلاش داشتند تا با اجتهاد پویا، مشروعیت و چگونگی فعالیت آن ها را در چارچوب فقه اسلامی تبیین کنند و راهکارهای شرعی برای تطبیق آن ها با مبانی اسلامی ارائه دهند. این تحلیل ها نشان می دهد که مطهری چگونه برای مواجهه با پدیده های جدید اقتصادی، به دنبال پاسخ های فقهی کارآمد بودند.

حقوق زن

مسائل مربوط به حقوق زن از بحث برانگیزترین و در عین حال نوآورانه ترین بخش های فقه مطهری است. ایشان در موضوعاتی مانند ازدواج موقت، تعدد زوجات، طلاق قضایی، حجاب و مناسبات اجتماعی زن، دیدگاه های عمق گرا و متفاوتی را ارائه دادند که با بسیاری از تفاسیر رایج تفاوت داشت. مطهری معتقد بودند که حقوق زن در اسلام نه تنها کمتر از مرد نیست، بلکه از جهاتی دارای امتیازات و حکمت های خاص خود است که با فطرت و نقش زن در جامعه سازگار است. ایشان در بحث تعدد زوجات، به شرایط سختگیرانه آن و فلسفه های اجتماعی اش اشاره می کردند و آن را راهکاری برای حل مشکلات خاص جامعه می دانستند، نه یک قاعده عمومی و بی قید و شرط. در مورد حجاب، دیدگاه ایشان فراتر از یک پوشش صرف بود و به فلسفه حفظ حریم، کرامت و نقش اجتماعی زن بازمی گشت. همچنین، در موضوع طلاق قضایی، ایشان بر لزوم رعایت عدالت و حفظ حقوق زن تأکید داشتند. این دیدگاه ها، فقه مربوط به زن را از نگاه سطحی و صرفاً ظاهری رها کرده و به آن عمق و جامعیت می بخشیدند.

مطهری معتقد بودند که حقوق زن در اسلام نه تنها کمتر از مرد نیست، بلکه از جهاتی دارای امتیازات و حکمت های خاص خود است که با فطرت و نقش زن در جامعه سازگار است.

جنگ و صلح

مطهری در آثار خود به موضوع جنگ و صلح و مشروعیت جهاد نیز پرداخته اند. ایشان جهاد را صرفاً به معنای جنگ فیزیکی و نظامی نمی دانستند، بلکه آن را شامل ابعاد گسترده تر تلاش برای اعتلای کلمه حق و مبارزه با ظلم و ستم می دانستند. مطهری به موارد و شرایط مشروعیت جهاد در اسلام اشاره می کردند و تأکید داشتند که اسلام دین صلح و عدالت است و جنگ تنها در موارد خاص و با رعایت اصول انسانی و اخلاقی مجاز است. این دیدگاه، مرزهای بین جهاد مشروع و خشونت نامشروع را تبیین می کرد و از تفسیرهای افراطی یا تفریطی جلوگیری می نمود.

امر به معروف و نهی از منکر (اصلاحات اجتماعی)

امر به معروف و نهی از منکر در اندیشه مطهری، یکی از ارکان اصلی اصلاحات اجتماعی و پویایی جامعه اسلامی است. ایشان این فریضه را صرفاً وظیفه ای فردی نمی دانستند، بلکه آن را ابزاری برای نظارت عمومی و حرکت به سوی جامعه ای عادلانه و اخلاقی معرفی می کردند. مطهری به تعریف و جایگاه امر به معروف و نهی از منکر در آیات و روایات، گستره و محدوده آن، و مراحل و اقسام مختلف آن می پرداختند. از دیدگاه ایشان، این فریضه باید با رعایت حکمت، موعظه حسنه و جدال احسن انجام شود و نباید به خشونت یا تخریب منجر شود. این نگاه، به فریضه امر به معروف و نهی از منکر، ابعادی جامع و کارآمد برای اصلاحگری اجتماعی می بخشید.

موضوعات عمومی فقه در آثار استاد مطهری

بخش چهارم کتاب به مرور و دسته بندی موضوعات عمومی فقهی می پردازد که در آثار شهید مطهری مطرح شده اند. این بخش شامل حدود صد عنوان از موضوعات فقهی موجود در آثار استاد شهید است که نشان دهنده گستردگی و عمق دیدگاه فقهی ایشان حتی در آثاری است که مستقیماً فقهی محسوب نمی شوند.

کلیاتی درباره فقه و مبادی احکام فقهی

استاد مطهری در بسیاری از نوشته های خود، نگاهی جامع به ماهیت فقه و جایگاه آن در اسلام داشتند. ایشان فقه را صرفاً مجموعه قوانینی برای زندگی فردی نمی دانستند، بلکه آن را چارچوب نظری برای اداره جامعه و رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی می دیدند. ایشان همچنین به مبادی و اصول کلی احکام فقهی می پرداختند؛ یعنی قواعد و پایه هایی که احکام بر آن ها مبتنی هستند. این رویکرد به خواننده کمک می کند تا نه تنها حکم یک مسئله را بداند، بلکه دلیل و مبنای آن را نیز درک کند.

عبادات و معاملات

در آثار مطهری، به تفصیل به عبادات (مانند نماز، روزه، حج) و معاملات (مانند عقود، ایقاعات) پرداخته شده است. ایشان در مباحث عبادی، صرفاً به فقه ظاهری بسنده نمی کردند، بلکه به فلسفه و حکمت های نهفته در آن ها نیز توجه داشتند و سعی می کردند بُعد معنوی و اجتماعی عبادات را تبیین کنند. در حوزه معاملات نیز، مطهری با نگاهی جامع، به بررسی احکام خرید و فروش، اجاره، رهن، و سایر عقود مالی می پرداختند و سعی می کردند تا راهکارهای فقهی متناسب با نیازهای روز جامعه را ارائه دهند.

فلسفه برخی احکام و عبادات

تأکید بر جنبه حکمی و فلسفی احکام، یکی از برجسته ترین ویژگی های فقه مطهری است. ایشان در موارد متعددی، چرایی و حکمت های پشت پرده احکام و عبادات را بیان می کردند. این رویکرد، به فهم عمیق تر مخاطب کمک می کند و نشان می دهد که احکام اسلامی دارای منطق و اهداف والایی هستند. این بخش از کتاب، گنجینه ای از این حکمت ها را گردآوری کرده و به خواننده کمک می کند تا به بصیرت بیشتری نسبت به مبانی شریعت دست یابد.

به طور کلی، این بخش از کتاب نشان می دهد که حتی در آثار فلسفی، کلامی، اجتماعی یا اخلاقی استاد مطهری نیز می توان به نکات عمیق فقهی دست یافت. ایشان با نگاهی جامع نگر، فقه را از دیگر علوم اسلامی جدا نمی دیدند، بلکه آن را جزئی جدایی ناپذیر از کل نظام فکری اسلام می دانستند که در تمامی ابعاد زندگی انسان حضور دارد. سید امرالله حسینی مومن زاده با جمع آوری و دسته بندی این موضوعات، تصویری کامل از وسعت دید فقهی استاد مطهری ارائه کرده است.

نتیجه گیری: اهمیت مطالعه آرای فقهی مطهری

کتاب مبانی و نوآوری های فقهی شهید آیت الله مطهری به قلم امرالله حسینی مومن زاده، اثری ضروری برای شناخت دقیق تر و جامع تر از ابعاد فقهی شخصیت علمی شهید مطهری است. این کتاب به وضوح نشان می دهد که استاد مطهری صرفاً یک فیلسوف یا متکلم نبودند، بلکه فقیهی عمیق و نوآور محسوب می شدند که قادر به درک و پاسخگویی به چالش های فقهی و اجتماعی دوران خود و اعصار بعدی بودند.

دستاوردهای مومن زاده در این کتاب، تصویری کامل تر از هویت فقهی استاد شهید ارائه می دهد. او با گردآوری و تبیین مبانی و نوآوری های فقهی مطهری، راه را برای پژوهش های بیشتر در این حوزه هموار کرده است. اهمیت دیدگاه های فقهی مطهری در پاسخگویی به مسائل معاصر، انکارناپذیر است. ایشان با تأکید بر اصولی چون عدالت، نقش عقل، فلسفه احکام و مقتضیات زمان، پویایی و کارآمدی فقه اسلامی را در دنیای امروز اثبات کردند. این کتاب نه تنها برای دانشجویان فقه و حقوق، بلکه برای تمامی علاقه مندان به اندیشه اسلامی و کسانی که به دنبال غنی سازی دانش خود در زمینه فقه پویا و معاصر هستند، منبعی ارزشمند به شمار می رود.

مطالعه این خلاصه می تواند نقطه شروعی برای آشنایی با اقیانوس اندیشه فقهی مطهری باشد، اما برای درک عمق و ظرافت های آرای ایشان و استدلال های دقیق سید امرالله حسینی مومن زاده، توصیه می شود نسخه کامل کتاب مبانی و نوآوری های فقهی شهید آیت الله مطهری مطالعه شود. این اثر به ما نشان می دهد که چگونه می توان با حفظ اصالت مکتب، به نیازهای زمانه پاسخ داد و فقه را به ابزاری پویا برای هدایت جامعه تبدیل کرد.

مشخصات کتاب شناسی

عنوان	مشخصات
نام کتاب	مبانی و نوآوری های فقهی شهید آیت الله مطهری
نویسنده	سید امرالله حسینی مومن زاده
ناشر	موسسه انتشارات صدرا
سال انتشار	۱۳۸۸
تعداد صفحات	۵۱۸
شابک	۹۷۸-۹۶۴-۷۲۹۹-۶۶-۴