اگر مرد توانایی پرداخت مهریه نداشته باشد

در صورتی که مرد توانایی مالی برای پرداخت مهریه همسر خود را نداشته باشد، قانون راهکارهایی را برای هر دو طرف در نظر گرفته است که شامل امکان تقسیط مهریه برای مرد و راه هایی برای مطالبه حق قانونی زن می شود. این وضعیت حقوقی، پیچیدگی های خاص خود را دارد که در ادامه به تفصیل بررسی خواهد شد.

مهریه، به عنوان یک حق مالی و شرعی، از لحظه عقد به زن تعلق می گیرد و او می تواند هر زمان که بخواهد آن را مطالبه کند. اما گاهی اوقات، مرد به دلایل مختلفی، چه واقعی و چه صوری، از پرداخت مهریه ناتوان است. این موضوع می تواند برای هر دو طرف، هم زن که به دنبال استیفای حق خود است و هم مرد که با بار مالی سنگینی مواجه است، چالش های جدی ایجاد کند. هدف از این مقاله، ارائه راهنمایی جامع و کاربردی برای زوجین است تا با آگاهی از قوانین و رویه های موجود، بتوانند تصمیمات درست و اقدامات قانونی لازم را انجام دهند.

چالش عدم توانایی مالی در پرداخت مهریه و راهکارهای قانونی

مفهوم مهریه، ریشه ای عمیق در فرهنگ و قانون ایران دارد و به عنوان پشتوانه مالی زن در زندگی مشترک و پس از آن، از اهمیت بالایی برخوردار است. این حق، که در زمان عقد نکاح تعیین می شود، می تواند به صورت عندالمطالبه یا عندالاستطاعه باشد که هر یک آثار حقوقی متفاوتی دارند. اما چه اتفاقی می افتد اگر مرد پس از مطالبه مهریه، قادر به پرداخت آن نباشد؟ این پرسش، نه تنها برای زوجین، بلکه برای مشاوران حقوقی نیز از مسائل رایج و پیچیده محسوب می شود.

دلایل عدم توانایی مرد در پرداخت مهریه متنوع است؛ از مشکلات اقتصادی واقعی و بیکاری گرفته تا انتقال صوری اموال به نام دیگران برای فرار از دین. در هر یک از این حالات، قانون راهکارهای مشخصی را پیش بینی کرده است تا حقوق هر دو طرف تا حد امکان رعایت شود. برای زن، این راهکارها شامل امکان استعلام اموال، توقیف دارایی ها و در صورت عدم موفقیت، درخواست ممنوع الخروجی مرد است. از سوی دیگر، مرد نیز می تواند با ارائه دادخواست اعسار و اثبات ناتوانی مالی خود، از مزایای تقسیط مهریه و معافیت از حبس بهره مند شود. آشنایی با این فرایندها و جزئیات قانونی آن ها، می تواند به کاهش سردرگمی و استرس ناشی از این وضعیت کمک کرده و مسیر حل و فصل قانونی را هموارتر سازد.

مفهوم توانایی مالی و انواع مهریه از منظر قانون

برای درک صحیح وضعیت حقوقی مربوط به عدم توانایی مالی مرد در پرداخت مهریه، ابتدا باید به تعریف توانایی مالی و انواع مهریه از دیدگاه قانون بپردازیم. این مفاهیم، اساس و پایه تمامی اقدامات قانونی بعدی را تشکیل می دهند و آگاهی از آن ها برای هر دو طرف ضروری است.

مهریه عندالمطالبه و عندالاستطاعه: تفاوت ها و آثار حقوقی

مهریه در عقدنامه ممکن است به دو صورت اصلی تعیین شود که هر یک آثار حقوقی متفاوتی در زمان مطالبه و پرداخت دارند:

1. مهریه عندالمطالبه: این رایج ترین نوع مهریه است و به این معناست که زن به محض جاری شدن عقد نکاح، مالک تمام مهریه می شود و می تواند هر زمان که بخواهد آن را از مرد مطالبه کند. در این حالت، مرد مکلف به پرداخت فوری مهریه است، مگر اینکه اعسار او ثابت شود. توانایی یا عدم توانایی مالی مرد، تأثیری در حق زن برای مطالبه ندارد و صرفاً در نحوه پرداخت (یکجا یا تقسیط) مؤثر خواهد بود.
2. مهریه عندالاستطاعه: این نوع مهریه کمتر رایج است و در آن، حق مطالبه مهریه برای زن، مشروط به توانایی مالی مرد است. به عبارت دیگر، زن تنها زمانی می تواند مهریه خود را مطالبه کند که ثابت شود مرد توانایی مالی برای پرداخت آن را دارد. اثبات این توانایی بر عهده زن است. در صورتی که زن نتواند توانایی مالی مرد را ثابت کند، درخواست او برای مطالبه مهریه بی اثر خواهد بود و مرد ملزم به پرداخت فوری یا تقسیط آن نیست.

تفاوت اصلی این دو نوع مهریه در بار اثبات است؛ در عندالمطالبه، مرد باید عدم توانایی خود را ثابت کند، اما در عندالاستطاعه، زن باید توانایی مرد را به اثبات برساند. این نکته برای هر دو طرف، خصوصاً در مراحل اولیه طرح دعوا، بسیار حائز اهمیت است.

تعریف حقوقی اعسار: ناتوانی در پرداخت بدهی

مفهوم اعسار در اصطلاح حقوقی به معنای ناتوانی فرد در پرداخت بدهی های خود است. در پرونده های مهریه، اگر مرد توانایی پرداخت مهریه را به صورت یکجا نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را به دادگاه ارائه دهد. اعسار زمانی محقق می شود که فرد به دلیل نداشتن اموال کافی یا عدم دسترسی به آن ها، قادر به ادای دیون خود نباشد. البته، این عدم توانایی باید حقیقی باشد و نه ناشی از انتقال صوری اموال به قصد فرار از پرداخت.

دادگاه پس از بررسی دادخواست اعسار و مدارک ارائه شده توسط مرد (و همچنین دفاعیات زن)، در صورت احراز اعسار، حکم به تقسیط مهریه صادر می کند. پذیرش اعسار، پیامدهای مهمی از جمله معافیت مرد از حبس بابت عدم پرداخت مهریه را در پی دارد. بنابراین، اعسار یک ابزار قانونی مهم برای مردانی است که واقعاً قادر به پرداخت یکجای مهریه نیستند و به آن ها اجازه می دهد تا بدهی خود را به صورت اقساطی و متناسب با وضعیت مالی شان پرداخت کنند.

حقوق و اقدامات قانونی زن در صورت عدم توانایی مالی مرد برای مهریه

هنگامی که مرد توانایی مالی برای پرداخت مهریه را ندارد، زن می تواند از طریق مجاری قانونی مختلفی برای استیفای حقوق خود اقدام کند. این اقدامات شامل مراحل اداری و قضایی می شود که هر کدام ویژگی ها و الزامات خاص خود را دارند.

مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت

یکی از اولین و سریع ترین روش ها برای مطالبه مهریه، اقدام از طریق اجرای ثبت است. در صورتی که مهریه در سند رسمی ازدواج (عقدنامه) ذکر شده باشد، زن می تواند مستقیماً به دفترخانه ای که عقد در آن جاری شده یا دفترخانه ثبت اسناد مربوطه مراجعه کرده و درخواست صدور اجرائیه مهریه را بدهد. مراحل کلی این روش به شرح زیر است:

1. درخواست صدور اجرائیه: زن با مراجعه به دفترخانه یا اداره ثبت، درخواست صدور اجرائیه را برای مطالبه مهریه ارائه می دهد.
2. ابلاغ اجرائیه: پس از صدور اجرائیه، به مرد ابلاغ می شود و او ۱۰ روز فرصت دارد تا مهریه را پرداخت کند یا ترتیبات پرداخت آن را فراهم آورد.
3. استعلام و شناسایی اموال: در صورت عدم پرداخت مرد، زن می تواند درخواست استعلام از مراجع مختلف را به اجرای ثبت ارائه دهد تا اموال مرد شناسایی و توقیف شوند. این استعلام ها می تواند شامل موارد زیر باشد:
   • املاک ثبت شده: استعلام از اداره ثبت اسناد و املاک کشور.
   • حساب های بانکی و سپرده های مالی: استعلام از بانک مرکزی و بانک ها.
   • خودروهای ثبت شده: استعلام از اداره راهنمایی و رانندگی و ستاد مدیریت حمل و نقل سوخت.
   • سهام و اوراق بهادار: استعلام از بورس و شرکت سپرده گذاری مرکزی.
   • جواز کسب و سایر دارایی ها.
4. توقیف اموال: پس از شناسایی اموال، اجرای ثبت دستور توقیف آن ها را صادر می کند. مستثنیات دین (که در ادامه به آن می پردازیم) از شمول توقیف خارج هستند و این نکته باید مورد توجه قرار گیرد.

مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت، اغلب سریع تر و کم هزینه تر از روش قضایی است، به خصوص اگر مرد اموال قابل شناسایی به نام خود داشته باشد.

مطالبه مهریه از طریق دادگاه خانواده

اگر مطالبه مهریه از طریق اجرای ثبت به نتیجه نرسد (مثلاً به دلیل عدم وجود اموال قابل شناسایی یا اختلاف در میزان مهریه)، زن می تواند از طریق دادگاه خانواده اقدام کند. مراحل اصلی این روش عبارتند از:

1. طرح دادخواست مطالبه مهریه: زن با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دادخواست مطالبه مهریه را به دادگاه خانواده ارائه می دهد. در این مرحله، زن باید تمام مدارک مربوط به عقد و میزان مهریه را ضمیمه دادخواست کند.
2. درخواست توقیف اموال و حقوق: همزمان با طرح دادخواست اصلی یا پس از آن، زن می تواند درخواست صدور قرار تأمین خواسته (توقیف اموال) یا درخواست توقیف حقوق و مزایای مرد را از دادگاه بخواهد.
   • توقیف حقوق و مزایا: اگر مرد شاغل و دارای حقوق و درآمد ثابت باشد، زن می تواند از دادگاه بخواهد که بخشی از حقوق او را توقیف و به حساب دادگاه واریز کند. طبق قوانین جاری، حداکثر تا یک سوم حقوق و مزایای مرد در صورتی که دارای همسر و فرزند باشد، و تا یک چهارم در صورت نداشتن همسر و فرزند، قابل توقیف است. این توقیف تا زمان پرداخت کامل مهریه ادامه می یابد.
3. رسیدگی دادگاه: دادگاه پس از تشکیل جلسات رسیدگی و شنیدن اظهارات طرفین و بررسی مدارک، در مورد مهریه و نحوه پرداخت آن (یکجا یا تقسیط) رأی صادر می کند.

بررسی معامله به قصد فرار از دین

یکی از چالش های رایج در مطالبه مهریه، زمانی است که مرد برای فرار از پرداخت مهریه، اموال خود را به نام دیگران (معمولاً بستگان نزدیک) منتقل می کند. این عمل معامله به قصد فرار از دین نامیده می شود و در قانون پیش بینی هایی برای مقابله با آن وجود دارد.

• تعریف و شرایط اثبات: اگر زن بتواند ثابت کند که مرد اموال خود را پس از مطالبه مهریه و با هدف عدم پرداخت آن، منتقل کرده است (مثلاً به قیمت بسیار پایین تر از ارزش واقعی فروخته یا به صورت هبه بخشیده است)، می تواند دادخواست ابطال آن معامله را به دادگاه ارائه دهد. اثبات این موضوع معمولاً دشوار است و به مدارک و شواهد قوی (مانند تاریخ انتقال اموال، عدم دریافت وجه توسط مرد یا واریز به حساب اقوام نزدیک، عدم تناسب قیمت با ارزش واقعی ملک و…) نیاز دارد. شهادت شهود نیز می تواند در این زمینه مؤثر باشد.
• پیامدهای اثبات: در صورت اثبات معامله به قصد فرار از دین، دادگاه حکم به ابطال آن معامله صادر می کند و اموال به مالکیت مرد بازمی گردد تا زن بتواند از محل آن، مهریه خود را مطالبه کند. این اقدام می تواند پیامدهای کیفری نیز برای مرد داشته باشد.

ممنوع الخروج کردن مرد به دلیل مهریه

زن در صورت مطالبه مهریه، می تواند از دادگاه یا اجرای ثبت درخواست ممنوع الخروجی مرد را بکند. این اقدام معمولاً زمانی صورت می گیرد که مرد قصد خروج از کشور را داشته باشد یا بیم آن برود که با خروج، از پرداخت مهریه فرار کند.

• شرایط قانونی: درخواست ممنوع الخروجی پس از صدور اجرائیه مهریه (در اجرای ثبت) یا پس از صدور حکم قطعی مهریه (در دادگاه) قابل ارائه است. معمولاً این ممنوع الخروجی تا سقف ۱۱۰ سکه اعمال می شود.
• مدت زمان و نحوه رفع: ممنوع الخروجی تا زمان پرداخت مهریه، یا اثبات اعسار مرد و تعیین تکلیف اقساط، یا ارائه وثیقه مناسب از سوی مرد، ادامه خواهد داشت. پس از تعیین تکلیف مهریه، ممنوع الخروجی لغو می شود. این روش می تواند فشار مؤثری بر مرد برای تعیین تکلیف مهریه وارد کند.

حقوق و اقدامات قانونی مرد در صورت عدم توانایی پرداخت مهریه: دادخواست اعسار

همانطور که مهریه حق قانونی و شرعی زن است، قانون نیز برای مردانی که واقعاً توانایی مالی پرداخت یکجای مهریه را ندارند، راهکارهایی را پیش بینی کرده است. مهم ترین این راهکارها، طرح دادخواست اعسار است که می تواند بار مالی و فشار روانی سنگینی را از دوش مرد بردارد.

شرایط و نحوه ارائه دادخواست اعسار مهریه

مردی که مهریه بر عهده اوست و قادر به پرداخت آن به صورت یکجا نیست، می تواند دادخواست اعسار از پرداخت مهریه را به دادگاه خانواده ارائه دهد. برای اینکه دادگاه این دادخواست را بپذیرد، مرد باید شرایط زیر را اثبات کند:

1. عدم توانایی مالی: مرد باید ثابت کند که به دلیل نداشتن اموال کافی یا عدم دسترسی به آن ها، قادر به پرداخت یکجای مهریه نیست. این ناتوانی باید واقعی باشد، نه صوری.
2. مدارک لازم برای اثبات اعسار: ارائه مدارک دقیق و مستند برای اثبات اعسار بسیار حیاتی است. این مدارک شامل موارد زیر می شود:
   • استشهادیه محلی: مرد باید از دو شاهد مطلع و معتبر که از وضعیت مالی او آگاهی کامل دارند، استشهادیه تهیه کند. این شهود باید در دادگاه حاضر شوند و شهادت دهند که مرد هیچ مالی جز مستثنیات دین ندارد یا دارایی او برای پرداخت مهریه کافی نیست.
   • لیست دقیق اموال و دارایی ها: مرد باید لیست کاملی از تمامی اموال منقول و غیرمنقول، حساب های بانکی، سهام، خودرو، حقوق و مزایا و هرگونه دارایی دیگری که به نام اوست، ارائه دهد. این لیست باید شامل مستثنیات دین نیز باشد.
   • گواهی کسر از حقوق یا عدم درآمد: اگر مرد کارمند است، باید فیش حقوقی یا گواهی کسر از حقوق خود را ارائه دهد. اگر بیکار است، باید گواهی عدم درآمد را ضمیمه کند.
   • اسناد بدهی ها و مخارج زندگی: ارائه هرگونه سند مربوط به بدهی ها (وام، قرض و…) و همچنین هزینه های ضروری زندگی (اجاره خانه، نفقه فرزندان و…) می تواند در اثبات اعسار مؤثر باشد.

دادگاه تمامی این مدارک را به دقت بررسی می کند و ممکن است تحقیقات محلی نیز انجام دهد. نقش شهود در این مرحله بسیار پررنگ است، زیرا شهادت آن ها می تواند تأثیر زیادی در تصمیم دادگاه داشته باشد.

پیامدهای پذیرش دادخواست اعسار

در صورت پذیرش دادخواست اعسار توسط دادگاه، پیامدهای مثبتی برای مرد خواهد داشت:

صدور حکم تقسیط مهریه و جزئیات آن

مهم ترین نتیجه پذیرش اعسار، صدور حکم تقسیط مهریه است. دادگاه با توجه به وضعیت مالی مرد، شغل، میزان درآمد، تعداد افراد تحت تکفل (همسر و فرزندان)، بدهی ها و سایر هزینه های ضروری زندگی، اقدام به تعیین پیش قسط و اقساط ماهیانه مهریه می کند. این پیش قسط می تواند از صفر تا چند سکه باشد و اقساط نیز معمولاً به صورت ماهانه تعیین می شوند. برای مثال، ممکن است دادگاه مردی را با درآمد متوسط و یک فرزند، مکلف به پرداخت یک سکه به عنوان پیش قسط و هر سه ماه یک سکه به عنوان قسط کند. این مبلغ و نحوه تقسیط کاملاً به نظر قاضی و شرایط خاص هر پرونده بستگی دارد.

تعیین اقساط به گونه ای است که هم مرد قادر به پرداخت باشد و هم زن به حق خود دست یابد. این رویکرد به جلوگیری از حبس مرد و پایداری مالی خانواده کمک می کند.

معافیت از حبس و امکان تعدیل اقساط مهریه

پذیرش دادخواست اعسار، منجر به معافیت مرد از حبس می شود. به این معنا که اگر حکم جلب برای مرد صادر شده باشد، با پذیرش اعسار، حکم جلب او لغو شده و از زندان آزاد می شود. این موضوع، یکی از مهم ترین انگیزه ها برای مردان در طرح دادخواست اعسار است. همچنین، اگر پس از صدور حکم تقسیط، وضعیت مالی مرد (چه بهتر و چه بدتر) تغییر کند، او می تواند با ارائه دادخواست تعدیل اقساط، از دادگاه درخواست کند تا میزان پیش قسط یا اقساط ماهیانه را کاهش یا افزایش دهد. زن نیز در صورت اطلاع از بهبود وضعیت مالی مرد، می تواند درخواست افزایش اقساط را مطرح کند.

پیامدهای رد دادخواست اعسار

اگر دادگاه دادخواست اعسار مرد را رد کند (مثلاً به دلیل عدم اثبات ناتوانی مالی، یا اثبات انتقال صوری اموال توسط مرد)، پیامدهای جدی برای او به همراه خواهد داشت:

• صدور حکم جلب و حبس: در این صورت، حکم جلب مرد صادر می شود و او تا زمان پرداخت مهریه یا اثبات توانایی پرداخت و عدم اقدام به آن، در حبس خواهد ماند. این حبس می تواند تا زمان پرداخت کامل مهریه (تا سقف ۱۱۰ سکه) ادامه یابد.
• عدم امکان انجام معاملات مالی: تا زمانی که مهریه تعیین تکلیف نشده و مرد بدهکار است، ممکن است نتواند هیچ گونه معامله مالی (خرید و فروش اموال، افتتاح حساب بانکی و…) انجام دهد، زیرا اموال او در معرض توقیف توسط زن خواهد بود.

قوانین جدید مهریه در سال 1403 و تأثیر آن بر عدم توانایی پرداخت

قوانین مربوط به مهریه همواره در حال تغییر و تکامل هستند تا با واقعیت های جامعه و چالش های موجود هماهنگ شوند. در سال های اخیر، به ویژه در سال 1403، تغییراتی در رویه قضایی و قانون گذاری در خصوص مهریه و پرداخت آن اعمال شده است که تأثیر مستقیمی بر وضعیت مردانی دارد که توانایی پرداخت مهریه را ندارند. این تغییرات با هدف کاهش زندانیان مهریه و تسهیل فرایندهای حقوقی صورت گرفته اند.

محدودیت ۱۱۰ سکه: قاعده حبس و توقیف اموال

یکی از مهم ترین و شناخته شده ترین تغییرات در قوانین مهریه، محدودیت ۱۱۰ سکه بهار آزادی است. این قانون به طور خلاصه بیان می کند که:

• محدودیت حبس: حکم جلب و حبس مرد بابت عدم پرداخت مهریه، تنها تا سقف ۱۱۰ سکه بهار آزادی قابل اجرا است. یعنی اگر مهریه زن بیش از ۱۱۰ سکه باشد، مرد بابت مازاد آن به زندان نخواهد افتاد، حتی اگر توانایی پرداخت آن را داشته باشد و از آن امتناع کند.
• تأثیر بر مهریه های بالای ۱۱۰ سکه: این به معنای سلب حق زن برای دریافت مازاد بر ۱۱۰ سکه نیست. زن همچنان می تواند تمامی مهریه خود را مطالبه کند. اما برای بخش مازاد بر ۱۱۰ سکه، تنها می تواند از طریق توقیف اموال مرد اقدام کند و امکان درخواست حبس برای مرد وجود ندارد. اگر مرد اموالی برای توقیف داشته باشد، زن می تواند مابقی مهریه خود را از محل آن اموال دریافت کند.
• رویه های قضایی جدید: رویکرد دادگاه ها در اعمال این قانون، تمرکز بر حل و فصل مالی و جلوگیری از حبس بی دلیل است. دادگاه ها در ابتدا به دنبال شناسایی اموال مرد و توقیف آن ها هستند و تنها در صورتی که اموالی نباشد و مرد نیز اعسار خود را ثابت نکند، حکم جلب تا سقف ۱۱۰ سکه صادر می شود. حتی پس از جلب نیز، مرد می تواند با ارائه دادخواست اعسار، از حبس رهایی یابد و مهریه خود را تقسیط کند.

این قانون، در تلاش برای ایجاد تعادل بین حقوق زن و وضعیت مالی مردان، به خصوص در شرایط اقتصادی کنونی است. هدف آن، کاهش فشار بر زندان ها و جامعه، و همچنین تشویق به راه حل های مالی به جای مجازات حبس است.

رویکرد قوه قضائیه برای کاهش زندانیان مهریه

در سال های اخیر، قوه قضائیه رویکردی جدی برای کاهش تعداد زندانیان مهریه در پیش گرفته است. این رویکرد بر این اصل استوار است که حبس مرد به دلیل ناتوانی در پرداخت مهریه، آخرین راه حل بوده و باید تا حد امکان از طریق راه حل های مالی و حقوقی به حل و فصل پرونده ها پرداخت.

این رویکرد شامل موارد زیر می شود:

• تأکید بر اثبات اعسار: دادگاه ها به مردان فرصت کافی برای ارائه دادخواست اعسار و اثبات ناتوانی مالی خود را می دهند.
• اولویت با توقیف اموال: پیش از صدور حکم جلب، تمامی تلاش برای شناسایی و توقیف اموال مرد صورت می گیرد.
• تقسیط مهریه: در صورت اثبات اعسار، دادگاه ها حکم تقسیط مهریه را صادر می کنند تا مرد بتواند بدهی خود را در طول زمان و متناسب با درآمد خود پرداخت کند.
• بررسی مستمر وضعیت مالی: حتی پس از تقسیط نیز، دادگاه ها امکان تعدیل اقساط را در صورت تغییر وضعیت مالی مرد (چه به نفع او و چه به نفع زن) فراهم می کنند.

این تغییرات نشان دهنده تلاشی برای انسانی تر کردن فرایند رسیدگی به پرونده های مهریه و کاهش تبعات اجتماعی و خانوادگی ناشی از حبس مردان است.

مستثنیات دین: اموال غیرقابل توقیف در پرونده مهریه

در فرایند مطالبه مهریه، چه از طریق اجرای ثبت و چه از طریق دادگاه، برخی از اموال مرد، با عنوان «مستثنیات دین»، از شمول توقیف و فروش برای پرداخت بدهی (از جمله مهریه) خارج هستند. این قانون با هدف حفظ حداقل های زندگی برای مدیون و خانواده اش وضع شده است تا او پس از پرداخت بدهی، دچار مشکلات اساسی در زندگی روزمره نشود. آگاهی از این لیست برای هر دو طرف پرونده مهریه، بسیار مهم است.

لیست کامل مستثنیات دین شامل موارد زیر است:

1. مسکن مورد نیاز و مناسب شأن مدیون: منزل مسکونی که عرفاً برای زندگی مدیون و افراد تحت تکفل او مناسب باشد، قابل توقیف نیست. این معیار بستگی به شرایط اجتماعی و خانوادگی فرد دارد.
2. اثاثیه ضروری زندگی: تمامی لوازم خانگی و اثاثیه مورد نیاز برای یک زندگی متعارف که برای زندگی مدیون و خانواده اش لازم است. این شامل اثاثیه لوکس و غیرضروری نمی شود.
3. ابزار و وسایل کار: کتب و ابزار علمی و پژوهشی و همچنین وسایل و ابزار کار (مثلاً خودروی تاکسی یا ابزار کار یک صنعتگر) که برای امرار معاش مدیون و افراد تحت تکفل او ضروری است.
4. مواد خوراکی و آذوقه: آذوقه موجود در منزل که عرفاً برای مصرف چند ماه مدیون و افراد تحت تکفل او کافی باشد.
5. ابزار و وسایل تحصیل: کتب و لوازم آموزشی و پژوهشی مورد نیاز مدیون برای تحصیل یا تحقیق.
6. تلفن و موبایل: وسیله نقلیه (خودرو) در صورتی که برای امرار معاش مدیون ضروری باشد یا جزو اموال متعارف و ضروری زندگی او محسوب شود، می تواند مشمول مستثنیات دین باشد، اما این مورد همیشه قطعی نیست و به تشخیص قاضی بستگی دارد.
7. ودیعه اجاره مسکن: مبلغ ودیعه (رهن) اجاره مسکن، در صورتی که برای تأمین مسکن ضروری باشد، قابل توقیف نیست.

نکات حقوقی مرتبط با مستثنیات دین:

• تشخیص مصادیق مستثنیات دین در هر پرونده، به عهده قاضی است که با توجه به عرف، شأن اجتماعی و وضعیت خانوادگی مدیون تصمیم می گیرد.
• مرد نمی تواند اموال لوکس یا بیش از حد نیاز را به بهانه مستثنیات دین از توقیف خارج کند.
• در برخی موارد، اگر مرد چند خانه داشته باشد، فقط یکی از آن ها (که محل سکونت اصلی اوست) جزو مستثنیات دین محسوب می شود و سایر خانه ها قابل توقیف هستند.

این قوانین نشان دهنده این است که حتی در صورت مطالبه مهریه، هدف قانون سلب کامل امکان زندگی از مرد نیست، بلکه تنها پرداخت بدهی اوست.

نکات مهم و توصیه های حقوقی برای زوجین

مسائل مربوط به مهریه، چه از نظر مطالبه و چه از نظر پرداخت، می تواند بسیار پیچیده و پراسترس باشد. رعایت برخی نکات و توصیه های حقوقی می تواند به زوجین کمک کند تا این مسیر را با آگاهی و آرامش بیشتری طی کنند و از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری نمایند.

توصیه های کلی برای حل و فصل مسائل مهریه

• اهمیت مشاوره حقوقی با وکیل متخصص خانواده: پیش از هرگونه اقدام، چه برای مطالبه و چه برای دفاع در برابر مهریه، حتماً با یک وکیل متخصص خانواده مشورت کنید. یک وکیل مجرب می تواند شما را از تمامی حقوق و تکالیف قانونی تان آگاه ساخته، بهترین راهکار را متناسب با شرایط خاص شما پیشنهاد دهد و در تمامی مراحل قضایی، شما را همراهی کند. این امر به جلوگیری از اشتباهات حقوقی و صرف وقت و هزینه اضافی کمک شایانی می کند.
• شفافیت مالی و اجتناب از پنهان کردن یا انتقال صوری اموال: چه زن و چه مرد، باید در مورد وضعیت مالی خود شفاف باشند. مردان باید از انتقال صوری اموال به نام دیگران (به قصد فرار از دین) جداً خودداری کنند، چرا که این عمل نه تنها غیرقانونی است و می تواند به ابطال معامله و پیامدهای کیفری منجر شود، بلکه فرایند رسیدگی به پرونده را نیز پیچیده تر می کند. شفافیت در ارائه اطلاعات مالی به دادگاه، به تسریع روند رسیدگی و اتخاذ تصمیمات عادلانه کمک می کند.
• تلاش برای سازش و توافق (طلاق توافقی): در بسیاری از موارد، بهترین راه حل برای اختلافات مربوط به مهریه و طلاق، رسیدن به توافق است. طلاق توافقی، که در آن زوجین بر سر تمامی مسائل (از جمله مهریه، نفقه، حضانت فرزندان و…) به تفاهم می رسند، می تواند از فرسایش روانی، زمانی و مالی ناشی از یک پرونده قضایی طولانی جلوگیری کند. مشاوران خانواده و وکلای دادگستری می توانند در این مسیر، راهنمایی های لازم را ارائه دهند.

توصیه های خاص برای زنان در مطالبه مهریه

• پیگیری مداوم وضعیت مالی مرد برای توقیف اموال احتمالی در آینده: حتی اگر در حال حاضر مرد هیچ مالی به نام خود نداشته باشد و مهریه به صورت اقساطی تعیین شده باشد، زن باید به طور مستمر وضعیت مالی او را پیگیری کند. ممکن است در آینده، مرد صاحب اموالی شود (مانند ارث، خرید ملک یا خودرو، افزایش درآمد و…). در چنین شرایطی، زن می تواند با ارائه درخواست به اجرای احکام دادگستری یا اجرای ثبت، اقدام به توقیف این اموال جدید کند.
• ثبت دقیق تاریخ و جزئیات پرداخت ها: هر پرداختی که مرد بابت مهریه انجام می دهد (چه به صورت نقدی، چه اقساطی یا واگذاری مال)، باید به صورت دقیق ثبت و مستند شود تا در آینده مشکلی از بابت اثبات آن پیش نیاید.

توصیه های خاص برای مردان در دادخواست اعسار

• ارائه دقیق و مستند اطلاعات مالی در دادخواست اعسار: برای موفقیت در دادخواست اعسار، مرد باید تمامی اطلاعات مالی خود (از جمله دارایی ها، بدهی ها، درآمدها و هزینه ها) را به صورت کاملاً دقیق و با ارائه مدارک مستند به دادگاه ارائه دهد. هرگونه ابهام یا تناقض در اطلاعات می تواند منجر به رد دادخواست اعسار شود.
• حضور فعال و به موقع در جلسات دادگاه: حضور منظم در جلسات دادگاه و ارائه دفاعیات لازم، نقش مهمی در پیشبرد پرونده و اثبات اعسار دارد. عدم حضور می تواند به ضرر مرد تمام شود.

نتیجه گیری: آگاهی حقوقی، گامی به سوی عدالت و آرامش

مسئله عدم توانایی مرد در پرداخت مهریه، یکی از پیچیده ترین و حساس ترین چالش ها در دعاوی خانواده است که می تواند زندگی هر دو طرف را تحت تأثیر قرار دهد. اما با آگاهی کامل از قوانین و رویه های موجود، می توان این مسیر را به شکلی عادلانه تر و با کمترین تبعات منفی طی کرد. مهریه به عنوان حق قانونی و شرعی زن، تضمین کننده بخشی از امنیت مالی اوست و قانون نیز سازوکارهایی برای وصول آن در نظر گرفته است.

برای مردانی که واقعاً قادر به پرداخت یکجای مهریه نیستند، ابزار قانونی «دادخواست اعسار» فرصتی فراهم می آورد تا بتوانند بدهی خود را به صورت تقسیط و متناسب با توان مالی شان پرداخت کنند و از حبس رهایی یابند. از سوی دیگر، زنان نیز با شناخت کامل از حقوق خود، می توانند از طریق اجرای ثبت و دادگاه، برای شناسایی و توقیف اموال، ممنوع الخروجی مرد و حتی ابطال معاملات به قصد فرار از دین اقدام کنند. قوانین جدید مهریه، به ویژه محدودیت ۱۱۰ سکه برای حبس، نشان از رویکردی نوین در قوه قضائیه دارد که بر کاهش زندانیان و تمرکز بر راه حل های مالی تأکید می کند.

در نهایت، آگاهی حقوقی، شفافیت در امور مالی، تلاش برای سازش و مشاوره با وکلای متخصص، گام هایی اساسی در جهت حل و فصل مسالمت آمیز و عادلانه اختلافات مهریه هستند. این رویکرد نه تنها به حفظ حقوق هر دو طرف کمک می کند، بلکه می تواند به حفظ آرامش روانی و ثبات در زندگی افراد، حتی پس از جدایی، منجر شود. در مواجهه با چنین شرایطی، هرگز نباید بدون اطلاع از جزئیات قانونی و مشورت با متخصصان امر، اقدام عجولانه ای انجام داد.