عرق کشمش حرام است

آیا عرق کشمش حرام است؟ بله، طبق اجماع فقهای شیعه و مستندات قرآنی و روایی، عرق کشمش به دلیل خاصیت مست کنندگی، یک نوشیدنی حرام و نجس محسوب می شود. این حکم شرعی شامل هرگونه مصرف یا معامله آن است و تخلف از آن، گناه کبیره به شمار می رود.

در فرهنگ های مختلف و جوامع گوناگون، نوشیدنی های الکلی جایگاه متفاوتی دارند، اما در شریعت اسلام، احکام روشنی در مورد مصرف مسکرات وجود دارد که به صراحت آن ها را ممنوع کرده است. این ممنوعیت، نه تنها برای حفظ معنویت و ارزش های اخلاقی جامعه است، بلکه برای سلامت جسمی و روانی فرد نیز اهمیت حیاتی دارد. در این میان، عرق کشمش که از تخمیر و تقطیر کشمش به دست می آید و دارای درصد قابل توجهی الکل مست کننده است، همواره از جمله مواردی بوده که سؤالاتی را در اذهان عمومی ایجاد کرده است. بررسی دقیق مبانی فقهی و مستندات دینی، به ما کمک می کند تا به درکی جامع و قاطع از این حکم شرعی دست یابیم.

مبانی حرمت مسکرات در اسلام

در فقه اسلامی، هر ماده ای که خاصیت مست کنندگی داشته باشد و به اصطلاح اسکار ایجاد کند، تحت عنوان خمر یا مسکر قرار می گیرد. این حکم کلی، شامل هر نوع نوشیدنی یا ماده ای است که مصرف آن، عقل را زایل کرده و حالت مستی ایجاد کند. اسلام به دلیل حکمت های عمیق و برای حفظ عقل، جان و مال انسان ها، این نوع مواد را به شدت ممنوع اعلام کرده است. از نگاه شرع، ملاک حرمت، خاصیت مست کنندگی خود ماده است، نه لزوماً میزان مصرف یا درجه مستی ای که هر فرد با مصرف آن تجربه می کند. به همین دلیل، حتی مقدار اندکی از یک مسکر که ممکن است برای فردی مستی آور نباشد، حرام محسوب می شود.

تعریف «خمر» و «مسکر» در فقه

در آموزه های اسلامی، «خمر» به هر نوع نوشیدنی اطلاق می شود که از عصاره انگور یا کشمش به دست آمده و خاصیت مست کنندگی داشته باشد. اما مفهوم «مسکر» گسترده تر است و شامل هر ماده ای می شود که قوای عقلانی انسان را تحت تأثیر قرار داده و موجب سلب اراده یا مستی شود، فارغ از اینکه از چه منبعی به دست آمده باشد. این تعریف، نه تنها مشروبات الکلی، بلکه هر ماده دیگری را نیز در بر می گیرد که چنین اثری داشته باشد. فقها تأکید دارند که معیار حرمت، وجود خاصیت مست کنندگی در ذات ماده است، حتی اگر فردی به دلیل عادت یا تحمل بالا، با مصرف مقداری از آن مست نشود. به عبارت دیگر، هر چیزی که اگر زیادش موجب مستی شود، کمش نیز حرام است.

این اصل، یکی از مهمترین مبانی در فهم حرمت مسکرات است. اسلام برای حفظ عقل و قوای ادراکی انسان که از بزرگترین نعمت های الهی است، استفاده از هر آنچه که به آن آسیب برساند را منع کرده است. عقل، اساس تکلیف و تمییز حق از باطل است و سلب آن با مسکرات، انسان را از مسیر بندگی و سعادت دور می کند.

دلایل قرآنی حرمت مشروبات الکلی

قرآن کریم در چند مرحله و با لحنی تدریجی، به حرمت خمر پرداخته است تا جامعه ای را که به مصرف آن عادت داشت، به آرامی به سمت ترک کامل آن هدایت کند. این تدریج در تشریع، نشان دهنده حکمت الهی و رعایت وضعیت اجتماعی آن زمان است. مهمترین آیات در این زمینه، در سوره مائده قرار دارد.

* سوره مائده، آیه ۹۰:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَیْسِرُ وَالْأَنصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِّنْ عَمَلِ الشَّیْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ»

«ای کسانی که ایمان آورده اید، شراب و قمار و بت ها و تیرهای قرعه (هر یک به نوعی) پلیدند و از عمل شیطانند. پس از آن ها دوری گزینید تا رستگار شوید.»

این آیه به وضوح خمر (شراب) را «رجس» (پلید) و «عمل شیطان» معرفی می کند و دستور به «اجتناب» (دوری گزیدن کامل) می دهد. عبارت «رجس» در قرآن به چیزهایی گفته می شود که از نظر معنوی و گاهی مادی ناپاک و پلید هستند. انتساب خمر به «عمل شیطان»، نشان دهنده منشأ شیطانی و آثار مخرب آن است که انسان را از مسیر الهی منحرف می کند و به سمت گناهان و مفاسد سوق می دهد. هدف از اجتناب نیز، رستگاری و فلاح معرفی شده که نشان دهنده ارتباط مستقیم ترک مسکرات با سعادت اخروی و دنیوی است.

* سوره بقره، آیه ۲۱۹:

«یَسْأَلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَیْسِرِ ۖ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَإِثْمُهُمَا أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا»

«از تو درباره شراب و قمار می پرسند. بگو: در آن دو گناهی بزرگ و منافعی (ناچیز) برای مردم است، ولی گناهشان از نفعشان بزرگتر است.»

این آیه، اولین مرحله از حرمت گذاری خمر بود که در آن، بر گناه بزرگ بودن خمر تأکید شد. حتی با وجود اشاره به منافع احتمالی (مانند سود حاصل از تجارت آن در آن زمان)، قرآن به وضوح اعلام می کند که ضرر و گناه آن به مراتب بیشتر است. این گناه بزرگ، علاوه بر آثار اخروی، شامل آسیب های جسمی، روحی و اجتماعی نیز می شود.

* سوره نساء، آیه ۴۳:

«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنتُمْ سُكَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ»

«ای کسانی که ایمان آورده اید، در حال مستی به نماز نزدیک نشوید تا آنکه بدانید چه می گویید.»

این آیه، مرحله دوم حرمت گذاری بود که به صورت موقت، نماز خواندن در حال مستی را ممنوع کرد. این دستور، به طور طبیعی، مسلمانان را به سمت کاهش مصرف خمر سوق می داد تا بتوانند نمازهای پنج گانه خود را در حال هوشیاری اقامه کنند. این ممنوعیت موقت، بستر را برای حرمت کامل آماده کرد.

دلایل روایی حرمت مشروبات الکلی

روایات متعددی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) بر حرمت شدید خمر و هر ماده مست کننده ای تأکید کرده اند. این روایات، نه تنها حرمت مصرف را بیان می کنند، بلکه به عواقب و آثار زیانبار معنوی، اخلاقی و جسمی آن نیز اشاره دارند. این گنجینه غنی از احادیث، حکم قرآنی را تبیین و تفصیل می کند.

1. حدیث «ام الخبائث» (مادر پلیدی ها): در بسیاری از روایات، شراب به عنوان «ام الخبائث» یا «مفتاح کل شر» (ریشه و مادر تمام پلیدی ها و کلید هر شر) معرفی شده است. این تعبیر، نشان دهنده آن است که مصرف مسکرات، زمینه ساز بروز بسیاری از گناهان دیگر و انحرافات اخلاقی است؛ زیرا عقل را که مانع اصلی گناه است، زایل می کند و فرد را در معرض ارتکاب کارهای ناشایست قرار می دهد.
2. حرمت حتی یک قطره: ائمه معصومین (ع) به صراحت بیان کرده اند که حتی نوشیدن یک قطره از مسکر حرام است و فرقی نمی کند که آن مقدار، منجر به مستی کامل شود یا خیر. این تأکید بر عدم مصرف حتی مقدار کم، برای جلوگیری از افتادن در دام اعتیاد و گناهان بزرگتر است. امام صادق (ع) فرمودند: «خداوند عز و جل چیزی را حرام نکرده، مگر به خاطر ضررش. پس هر چیزی که زیادش حرام است، کمش نیز حرام است.»
3. نجاست خمر: بسیاری از روایات، بر نجاست خمر تأکید دارند. این نجاست، علاوه بر حرمت مصرف، بر جنبه های طهارت نیز تأثیرگذار است. یعنی هر آنچه با خمر تماس پیدا کند، نجس می شود و نیاز به تطهیر دارد.
4. محرومیت از شفاعت: در برخی روایات، وعده داده شده است که شراب خوار در دنیا و آخرت مورد غضب الهی قرار می گیرد و از شفاعت اهل بیت (ع) محروم خواهد بود. این هشدارها، نشان دهنده عمق قبح و زشتی گناه شرب خمر در مکتب اسلام است.

این روایات، در مجموع یک تصویر جامع و قاطع از حرمت مطلق مسکرات را ارائه می دهند و هیچ جای ابهامی برای جواز مصرف آن ها باقی نمی گذارند. هدف نهایی از این احکام، هدایت انسان به سوی کمال و حفظ او از مفاسد فردی و اجتماعی است.

انطباق حکم حرمت بر «عرق کشمش»

با توجه به مبانی فقهی و دلایل قرآنی و روایی که به تفصیل بیان شد، اکنون زمان آن است که حکم حرمت را به طور خاص بر «عرق کشمش» منطبق کنیم. این انطباق، نیازمند فهم فرآیند تولید عرق کشمش و شناخت ماهیت شیمیایی آن است.

فرآیند تولید عرق کشمش و تولید الکل

عرق کشمش، که در برخی مناطق به نام های دیگری نیز شناخته می شود، محصول فرآیندهای شیمیایی و بیولوژیکی پیچیده ای است که با هدف تولید یک نوشیدنی الکلی از کشمش صورت می گیرد. مراحل کلی تولید آن به شرح زیر است:

1. تهیه ماده اولیه: ابتدا کشمش را در آب خیس می کنند تا قندهای موجود در آن آزاد شوند. گاهی نیز برای افزایش قند و سرعت بخشیدن به فرآیند، شکر نیز اضافه می شود.
2. فرآیند تخمیر: سپس این مخلوط آب و کشمش (یا شیره کشمش) را در محیطی مناسب و در شرایط بی هوازی قرار می دهند. در این مرحله، باکتری ها و مخمرها شروع به فعالیت کرده و قندهای موجود در کشمش را به الکل (اتانول) و دی اکسید کربن تبدیل می کنند. این فرآیند، تخمیر الکلی نام دارد.
3. فرآیند تقطیر: پس از اتمام تخمیر و تولید مایعی با درصد الکل نسبتاً پایین (حدوداً ۸ تا ۱۵ درصد)، نوبت به تقطیر می رسد. در این مرحله، مخلوط تخمیر شده را حرارت می دهند. از آنجا که نقطه جوش الکل (حدود ۷۸ درجه سانتی گراد) پایین تر از نقطه جوش آب (۱۰۰ درجه سانتی گراد) است، الکل زودتر تبخیر شده و بخار آن را جمع آوری و سپس سرد می کنند. این فرآیند باعث جدا شدن الکل از آب و تغلیظ آن می شود و محصول نهایی، مایعی با درصد الکل بسیار بالا (معمولاً بین ۴۰ تا ۷۰ درصد) به دست می آید که همان عرق کشمش است.

با توجه به این توضیحات، واضح است که عرق کشمش، یک نوشیدنی حاوی اتانول است که خاصیت مست کنندگی شدیدی دارد. هرچند فرآیند تولید آن در ظاهر ممکن است طبیعی به نظر برسد، اما محصول نهایی، ماده ای است که عقل را زایل می کند و تغییرات فیزیولوژیکی و روانی در بدن ایجاد می نماید.

چرا عرق کشمش، خمر و مسکر است؟

همانطور که در بخش مبانی فقهی اشاره شد، ملاک حرمت در اسلام، خاصیت «اسکار» یا مست کنندگی است. عرق کشمش، به دلیل فرآیند تولید خود که منجر به غلظت بالای الکل در آن می شود، به وضوح دارای خاصیت مست کنندگی است. حتی مصرف مقدار کمی از آن می تواند حالات نشئگی و سرخوشی کاذب ایجاد کند و در صورت افزایش میزان مصرف، منجر به مستی کامل، از دست دادن هوشیاری، ضعف کنترل ارادی و اختلال در عملکرد مغز شود.

بنابراین، عرق کشمش بدون هیچ شک و شبهه ای در تعریف فقهی «خمر» و «مسکر» جای می گیرد. منشأ آن (کشمش) یا نحوه تولید آن، تأثیری در حکم شرعی آن ندارد، بلکه وجود ماده الکلی مست کننده در آن است که تعیین کننده حکم شرعی حرمت است.

حکم قطعی: حرمت و نجاست

با تکیه بر آیات صریح قرآن کریم و روایات متواتر از معصومین (ع)، و انطباق تعریف فقهی خمر و مسکر بر عرق کشمش، حکم شرعی آن به وضوح مشخص است:

1. حرمت نوشیدن: نوشیدن عرق کشمش، در هر مقدار و به هر دلیلی (جز در موارد اضطرار شدید که هیچ جایگزینی وجود نداشته باشد و جان فرد در خطر باشد و پزشک متخصص نیز آن را تأیید کند، که بسیار نادر است)، حرام قطعی است. این حرمت، شامل هر گونه مصرف از قلیل تا کثیر می شود و تفاوتی نمی کند که مصرف کننده مست شود یا خیر.
2. نجاست: عرق کشمش، مانند سایر مسکرات، نجس است. این بدان معناست که تماس آن با بدن، لباس یا هر شیء دیگر، موجب نجاست می شود و برای نماز یا سایر عبادات، تطهیر لازم است. این نجاست، بنابر فتوای اکثر مراجع عظام تقلید، فتوای صریح یا احتیاط واجب است.

این دو حکم، یعنی حرمت نوشیدن و نجاست، از احکام قطعی و مسلم فقه شیعه است و هیچ مرجع تقلیدی در آن اختلافی ندارد. این احکام، تأکید بر سلامت روح و جسم انسان و دوری از هرگونه پلیدی معنوی و مادی دارد.

دیدگاه مراجع عظام تقلید درباره «عرق کشمش» و مشروبات الکلی

مراجع عظام تقلید، به عنوان علمای متخصص در فقه اسلامی، با استناد به منابع قرآنی و روایی، فتاوای روشنی در مورد حرمت و نجاست مسکرات از جمله عرق کشمش صادر کرده اند. در ادامه، به دیدگاه برخی از مراجع برجسته اشاره می شود. لازم به ذکر است که تمامی مراجع، در اصل حرمت و نجاست مسکرات اجماع دارند و تفاوت های جزئی، ممکن است در برخی فروعات یا تعابیر باشد.

آیت الله سید علی سیستانی (مدظله العالی)

آیت الله سیستانی، یکی از مراجع برجسته شیعه، فتوای صریح و روشنی در مورد حرمت و نجاست مسکرات دارند. ایشان هر مایعی که ذاتاً مست کننده باشد، چه از انگور گرفته شود (شراب) و چه از کشمش، خرما یا جو (مانند فقاع)، را حرام و نجس می دانند.

خلاصه فتوای ایشان:

• هر مایعی که به خودی خود (نه به دلیل مصرف زیاد و غیر عادی) موجب مستی شود، حرام و نجس است.
• عرق کشمش نیز به دلیل دارا بودن خاصیت مست کنندگی، مشمول این حکم است و نوشیدن آن در هر مقدار، حرام است و خود آن نیز نجس می باشد.
• ایشان در مورد فقاع (نوشیدنی که از جو گرفته می شود و معمولاً سبب مستی نمی شود، بلکه موجب نشئه خفیف است) نیز حکم به حرمت و نجاست می دهند، مگر اینکه از ابتدا کاملاً بدون الکل تولید شده باشد. این دیدگاه، تمایز مهمی با ماءالشعیر صنعتی بدون الکل دارد که حلال محسوب می شود، زیرا فرآیند تولید ماءالشعیر صنعتی به گونه ای است که تخمیر و تولید الکل در آن صورت نمی گیرد.
• معامله، خرید، فروش و نگهداری مسکرات نیز به دلیل کمک به گناه، حرام است.

آیت الله ناصر مکارم شیرازی (مدظله العالی)

آیت الله مکارم شیرازی نیز از دیگر مراجع تقلید هستند که تأکید فراوانی بر حرمت و خطرات مسکرات دارند. ایشان شراب را «ام الفساد» و «مادر تمام گناهان و لغزش ها» می دانند و به شدت از آن نهی می کنند.

خلاصه فتوای ایشان:

• هر نوع نوشیدنی که خاصیت مست کنندگی داشته باشد، مانند عرق کشمش، حرام و نجس است.
• نوشیدن حتی یک قطره از مسکرات، حرام و گناه کبیره است، حتی اگر فرد به مقدار کم مست نشود. ملاک حرمت، خاصیت ذاتی ماده است.
• ایشان الکل های صنعتی و طبی را که برای ضدعفونی یا مصارف پزشکی به کار می روند و معمولاً غیرقابل شرب هستند، پاک می دانند، مگر اینکه یقین به مست کننده بودن آن و یا مخلوط شدن آن با الکل خوراکی شود. اما الکل خوراکی و مسکرات، نجس و حرام است.
• حضور در مجالس و مهمانی هایی که در آن مشروبات الکلی سرو می شود، در صورتی که به معنای تأیید عمل گناهکاران باشد یا فرد نتواند نهی از منکر کند، جایز نیست.
• در مورد تجویز الکل توسط پزشک برای درمان، ایشان تأکید دارند که فقط در شرایط اضطرار شدید و در صورت نبود جایگزین و قطعیت نجات جان، با اذن حاکم شرع ممکن است استثنائاً جایز باشد که چنین مواردی بسیار نادر هستند.

آیت الله حسین نوری همدانی (مدظله العالی)

آیت الله نوری همدانی نیز بر حرمت و نجاست مطلق مسکرات تأکید دارند و هیچ استثنائی برای آن قائل نیستند.

خلاصه فتوای ایشان:

• هر مایع مست کننده ای، مانند عرق کشمش، حرام و نجس است.
• تولید، خرید، فروش، حمل و نقل و مصرف مسکرات، مطلقاً حرام است.
• ایشان نیز تأکید دارند که حتی یک قطره از مسکر، حرام است و معیار، خاصیت مست کنندگی ماده است، نه میزان مستی ای که هر فرد با آن پیدا می کند.
• نشستن بر سر سفره ای که در آن شراب یا مسکرات دیگر مصرف می شود، بنابر احتیاط واجب جایز نیست و غذا خوردن از آن سفره حرام است، حتی اگر خود فرد چیزی ننوشد.

نتیجه گیری از فتاوای مراجع

با مرور فتاوای مراجع عظام تقلید، به وضوح می توان دریافت که در خصوص حکم شرعی عرق کشمش و سایر مسکرات، اجماع قاطع و کاملی وجود دارد. تمامی مراجع بدون استثنا، مصرف هر مایع مست کننده ای را حرام و خود آن را نجس می دانند. این اجماع، بر پایه آیات صریح قرآن کریم و روایات متواتر از ائمه معصومین (ع) استوار است و نشان دهنده استحکام این حکم در شریعت اسلام می باشد. هیچ تفاوتی در مورد منشأ تولید (انگور، کشمش، خرما و…)، میزان مصرف (کم یا زیاد) یا درجه مستی (ضعیف یا شدید) در اصل حرمت و نجاست وجود ندارد. این یک حکم کلی و جامع است که برای حفظ سلامت جسم و روح، و تعالی معنوی جامعه اسلامی وضع شده است.

نتیجه گیری پایانی

در طول این مقاله، به تفصیل به بررسی حکم شرعی عرق کشمش پرداختیم و دلایل فقهی، قرآنی و روایی آن را مورد کنکاش قرار دادیم. از تعریف «خمر» و «مسکر» گرفته تا بررسی آیات الهی و روایات نورانی معصومین (ع)، همه و همه بر یک نکته واحد تأکید دارند: عرق کشمش، به دلیل فرآیند تولید و خاصیت مست کنندگی شدیدی که دارد، یک نوشیدنی حرام و نجس است.

اجماع قریب به اتفاق تمامی مراجع عظام تقلید نیز این حکم را تأیید می کند. از دیدگاه فقه شیعه، نوشیدن حتی مقدار کمی از آن، خرید و فروش، تولید و نگهداری آن، همگی از مصادیق گناه و عمل حرام محسوب می شوند. این حکم، صرفاً یک قانون خشک و بدون پشتوانه نیست، بلکه بر حکمت های عمیق الهی استوار است که هدف آن، حفظ کرامت انسانی، سلامت عقل و جسم، و آرامش روحی فرد و جامعه است.

به مومنان و تمامی کسانی که به دنبال کسب معرفت دینی و عمل به دستورات الهی هستند، توصیه می شود که از هرگونه مسکر، از جمله عرق کشمش، به طور کامل پرهیز کنند. این پرهیز، نه تنها به معنای دوری از گناه و کسب رضایت پروردگار است، بلکه راهی برای حفظ سلامتی فردی، پایداری بنیان خانواده و ارتقای سطح اخلاقی جامعه به شمار می رود. احکام الهی همواره به سوی سعادت و رستگاری بشر رهنمون بوده اند و رعایت آن ها، ضامن دستیابی به زندگی پاک و معنوی است.