ژیوپلیتیک خلیج فارس؛ شیخ نشین ها و عربستان

با تشکر از برگزارکنندگان محترم و برادر مکرم جناب آقای دکتر صالحی و برادر عزیز و همکار ارجمند جناب آقای دکتر ظریف

در این جلسه در مورد «ژیوپلیتیک شیخ نشین ها و عربستان» نکاتی را خواهم گفت و نه در مورد ژیوپلیتیک مجموعه خلیج فارس، و در پایان در خدمت شرکت کنندگان محترم خواهم بود.

نکته نخست درباره ویژگی های مطالعات ژیوپلیتیکی است که متفاوت است با نوع پژوهش های سیاسی و اجتماعی و بین المللی. با اختصار کامل، هنگامی که یک موضوع با توجه به کلّیت آن و با توجه به تمامی عواملی که در شکل دادن آن موثر بوده و هست، بررسی شود و به هر یک سهمی متناسب با نقشی که داشته اند داده شود، چنین مطالعه ای ژیوپلیتیکی است. با توجه به این نکات می توان منطق رفتاری و کیفیت سیاست گزاری های مثلاً کشور مورد بحث را، بازشناخت. اعم از سیاست داخلی و یا سیاست خارجی که البته این دو عموماً با یکدیگر مرتبط هستند. با چنین دیدگاهی به بررسی ژیوپلیتیکی کشورهای یادشده، پرداخته می شود.

با توجه به گستردگی موضوع و کمی وقت، نکاتی را به عنوان مقدمه عرض می کنم.

1- این شش کشور و علیرغم اختلاف هایشان یک مجموعه هستند. هم خود چنین خصوصیتی دارند و هم دیگران کم و بیش بدانها چنین می نگرند، یعنی آنها را یک مجموعه می بینند و این نکته مهمی است، چراکه تنظیم سیاست دیگران، عمیقاً تحت تاثیر نگاه آنها است و نه چندان واقعیت ها.

عموم این کشورها با یکدیگر اختلافات پیچیده سرزمینی دارند و در موارد متعددی سیاست های یکدیگر را نمی پسندند؛ امّا ساختارهای اجتماعی و تاریخی آنان، اخلاق و روحیات و فرهنگ آنان، سابقه حضور و نفوذ انگلستان و نه هیچ قدرت استعماری دیگر، حضور نیرومند امریکا در حال حاضر، ثروت نفتی و تجربه کم و بیش مشترک شان با تاریخ جدید، چنین همگرایی ای را موجب شده است.

علیرغم تحریم شدید و همه جانبه قطر از جانب عربستان و امارات و بحرین، امّا عملاً این تجربه ناموفق بود. منافع و مصالح مشترک آنها از اختلاف سلیقه شان در زمینه های مختلف، به مراتب بیشتر بوده و هست، و لذا تحریم موفق نبود و نمی توانست باشد. این عدم توفیق به دلیل پیوستگی و ارتباط های درونی آنها است که سیاست و اراده سیاسی را بدان راهی نیست و یا لااقل راه چندانی نیست.

درست به همین علت است که تلاش عراق و یمن در مقاطعی از عمر تشکیل شورای همکاری خلیج فارس جهت پیوستن بدانها موفق نبود و نمی توانست باشد. چنانکه گفتیم این کشورها و علیرغم تنوع شان، یک مجموعه هستند. و لذا ذاتاً متفاوت هستند با مواردی که نزدیکی و یا اتحاد کشورها براساس تصمیمی سیاسی است که اعراب را در این مورد سابقه ای طولانی است. از وحدت سوریه و مصر در 1958گرفته تا وحدت عراق و اردن و سودان و مصر تا تلاش های فراوان دیگری که برای نیم قرن ادامه یافت.

2- ثروتی کلان و در مدتی کوتاه، که همان پترودلار باشد، به عموم این کشورها تزریق شد. اینان به برکت همان ساختار نیرومند قبیله ای و اخلاق و فرهنگ خاص آن و نیز عوامل متعدد دیگر، توانستند دوران گذار از فقر به ثروت را، به خوبی طی کنند. این دوران انتقال، دوران خطرناک و پرچالشی است و سقوط نظام های حاکم متعددی را موجب شده است. از لیبی قذافی گرفته تا عراق بعثی ها. حتی می توان گفت این دوران به تحکیم بیشتر نظام های حاکم منجر شده است که البته آن را دلایل فراوانی است. یکی از مهمترین ها، هماهنگی و کیفیت تعامل سیاست های حاکمیتی با ساختار قبیله ای موجود بود. آنها به جنگ؛ این ساختارها نرفتند و شعارهای چپگرایانه ندادند و صاحبانش را به عقب مانده و بدوی و مرتجع بودن، متّهم نساختند. آنها را پذیرفتند و با آنان به معنای واقعی تعامل کردند؛ اگرچه داستان در مورد عربستان تا حدودی متفاوت است.

3- هیچ تغییر رادیکالی که منجر به تغییر حاکمیت شود، نمی تواند به تنهایی در تک تک این کشورها اتفاق افتد. گویی در اینجا قانون «همه یا هیچ» صادق است. تا آینده ای غیر قابل پیش بینی این نکته صحیح است. مجموعه بودن آنها و وابستگی های متقابل شان، مهمترین عامل بازدارنده است. این وابستگی در حال حاضر به وابستگی های رژیم حاکم مربوط می شود و نیز سیاست های حاکمیتی. از اقتصادی و تجاری گرفته تا سیاسی و بین المللی و منطقه ای و امنیتی.

در ماه های نخست و بلکه سال های نخست انقلاب های عربی و بهار عربی، بحرین به شدت متشنج شد. در همان ماه های نخستین گزارش های متعدّد و نسبتاً مفصلی برای وزیر محترم خارجه وقت، جناب آقای دکتر صالحی و البته بزرگان دیگر، نوشتم و اینکه اسقاط نظام در بحرین به دلایلی که به تفصیل بیان شده بود، ممکن نیست. چنانکه گفته شد این سخن در مورد عموم آنها و تا آینده ای دور صحیح است. آنها به معنای دقیق کلمه پیوستگی سرنوشتی داشته و دارند. ممکن است این سخن را برخی نپذیرند، امّا در مجموع وضعیت موجود به مراتب بیشتر به نفع و مصلحت ما است تا جانشینان احتمالی دیگر. که البته این بحث مفصلی می طلبد.

و بالاخره اینکه اعتقادات دینی و فقه موجود در عموم این کشورها عمیقاً حنبلی مسلک و اهل حدیثی گرایش است، اگرچه بسیاری از آنان حنبلی نیستند. براساس این اعتقادات و این فقه هرگونه اعتراض عملی علیه حاکم حتی اگر فاسق و ظالم باشد، نامشروع است.

4- ساختار اجتماعی، نوع تجربه آنان با تاریخ جدید، واقعیت های دینی و فرهنگی، کمی جمعیت، به جز عربستان، عدم وجود ساختارهای تاریخی و یا ساختارهای مدرن و جدیدی که بتواند خواسته های مردمی را جهت دهد و متمرکز سازد و البته عوامل دیگر، موجب شده که تحولات و در زمینه های مختلف، از بالا به پایین آید و نه آنکه از پایین به بالا رود. در عموم کشورها و حتی در کشورهای جهان سوم، این مطالبات مردمی است که حاکمیت را مجبور به تغییر و تحول می کند و در اینجا داستان متفاوت است. البته این هست که حاکمیت عموماً به زودی و بعضاً به خوبی این مطالبات را تشخیص می دهد و اقدام می کند. نمونه خوب آن تحولات فراوانی است که در طی سال های اخیر در عربستان رخ داده و می دهد؛ در جهت هماهنگ شدن سیاست هایش با مطالبات نهفته مردمی.

5- اینان بخشی از جهان عرب هستند و خواهند بود. کشوری چون کویت پس از اشغالش توسط عراق و به دلیل اینکه بخش مهمی از رژیم های عربی و اکثریت اعراب در کنار صدام ایستادند، کوشید سیاستی انقباضی اتخاذ کند تا آنجا که بعضاً می گفتند ما کویتی هستیم و نه عرب. امّا این جریان نتوانست و نمی توانست ادامه یابد. این سخن در مورد سلطنت نشین عمان هم صحیح بود. پس از امضای کمپ دیوید توسط سادات و بگین همه کشورهای عربی با مصر قطع رابطه کردند به جز عمان، این موضع به انزوای این کشور انجامید و آنان نیز سیاستی انقباضی در پیش گرفتند، امّا این سیاست چندان ادامه نیافت.

خصوصاً که در حال حاضر کم و بیش به گرانیگاه اعراب تبدیل شده اند. این گرانیگاه در زمان ناصر مطلقاً در قاهره بود و در زمان مبارک به گونه ای نسبی چنین بود. امّا پس از بهار عربی و تحولات در مصر و در خلا کسانی چون صدام و قذافی و حافظ اسد و حتی سودان عمر البشیر، این مرکزیت به این مجموعه منتقل شده است.

نکته این است که این مرکزیت، صرفاً سیاسی نیست؛ در حال حاضر فرهنگی و فکری و ادبی و رسانه ای و دینی هم هست. اینان هم از آنچه در مجموعه عربی اتفاق می افتد متاثرند و هم در آن موثرند. در حال حاضر میزان تاثیرگذاری شان بیش از گذشته است و احتمالاً این جریان ادامه یابد، به ویژه در مورد مسایل مربوط به اندیشه و مدل های توسعه ای و نیز اینکه این اندیشه و مدل چگونه می باید با هویت و دین و سنت ها و آداب و رسوم موجود، کنار آید.

6- واقعیت این است که درک آنان از جهان و منطقه و خودشان در دهه ها و بلکه سال های اخیر به شدت تحوّل یافته است و این تحولات به احتمال فراوان به مراتب بیش از سایر همسایگان ما است. اینکه چرا و چگونه چنین شده و ویژگی های فکری کنونی آنها چیست، بحث مستقلی است. در اینجا هدف تذکر بدین نکته بود و اینکه اینان دیگر همچون گذشته نیستند و متناسب با آن، تصور و تلقی ما از آنان می باید به روز شود. طبقه تحصیلکرده آنها را در این میان، نقش بزرگی است. مضافاً که همین درک تحول یافته و متفاوت شده است که برنامه ها و سیاست های آنان را شکل می دهد و به پیش می برد.

7- و به عنوان آخرین نکته، آنان را نسبت به ایران درک نسبتاً مشترکی است، اگرچه ممکن است به دلایلی سیاست شان در قبال ما تفاوت هایی داشته باشد، که دارد. این تفاوت به دلیل تفاوت درک نیست، به دلیل ضرورت ها و منافع و مصالح و احتمالاً ماموریت هایی است که بدانها محوّل شده است. از این گذشته آنان با مجاملات و تعارفات دیپلماتیک به خوبی آشنا هستند و پیوسته از آن استفاده می کنند.

این درک را سه لایه مختلف است. لایه اول به تاریخ و فرهنگ و تمدن ایران بازمی گردد. از ایران قبل از اسلام گرفته تا ایران بعد از اسلام. لایه دوم به ایران به عنوان یک واحد سیاسی و کشور همسایه بازمی گردد، که البته این لایه عمیقاً متاثر است از لایه نخست. از این دیدگاه ایران بیش از آنکه یک کشور باشد، یک امپراطوری است و در صدد نیل بدان است. لایه سوم به نظام و حاکمیت موجود بازمی گردد که عناصر مختلفی را در درون خود دارد. این بحثی طولانی است که به دلیل ضیق وقت از آن درمی گذریم.

***

حال به بیان وضعیت کنونی می پردازیم. هم اکنون اینان در چهارمین مرحله تحول تاریخی خود هستند. مرحله نخست به وضعیت آنان به قبل از کشف نفت بازمی گردد، مرحله دوم به پس از آن که تا اواخر قرن بیستم و اوایل دهه اول قرن بیست و یکم ادامه یافت، مرحله سوم به تمایل آنان به بازکردن جامعه خود و وارد شدن به گونه ای فعال به دنیای جدید و هماهنگ شدن و تعامل کردن با آن و حتی نقش داشتن در آن؛ و مرحله چهارم که در سال های اخیر و خاصه پس از جنگ اوکراین آغاز شده، «توسعه مداری» آنها است. از مرحله دوم به بعد نوعی هماهنگی بین حاکمیت و نخبگان و توده مردم و خاصه جوانان وجود داشته و دارد. نخبگانی که هر روز بیشتر و آشناتر و با هوش تر می شوند و جوانانی که بیش از آنکه در فضای جامعه خود زندگی کنند، در فضای مجازی رشد یابنده موجود، زندگی می کنند.

و امّا توضیح مختصر هریک

الف) قبل از کشف نفت: عموم اینان در شرایط تاریخی خاص خود زندگی می کردند، خصوصاً آنان که در صحرا بودند. استثناء تا حدودی بحرین بود که به دلیل کشاورز بودن مردمش و ارتباط وثیق اش با ایران و میراث غنی شیعی بودنش، وضعیتی متفاوت داشت. مضافاً که محل استقرار انگلیس ها بود و از آنجا مجموعه خلیج فارس و شیخ نشین ها را مدیریت می کردند. مضافاً که اولین چاه نفت در این کشور، به بهره برداری رسید؛ و این به نوبه خود تفاوتی بزرگ بین او و شیخ نشین های دیگر ایجاد کرد. تفاوتی که تقریباً نیم قرن ادامه یافت. استثناء دوم کویت بود که به دلیل موقعیت جغرافیایی و رابطه تنگاتنگش با ایران و عراق و نیز هند و جریان های عربی اوایل قرن بیستم، شرایطی متفاوت داشت. به جز این دو، زندگانی بقیه در همان چارچوب قبیله ای و عشیره ای بود و علیرغم رفت وآمد دایمی حجاج، تغییر چشمگیری را در عربستان شاهد نبودیم. تغییراتی که وجود داشت در همان دو شهر زیارتی و تا حدودی بندر جده بود. این بدین معنی بود که اینان تا قبل از دهه پنجاه قرن بیستم در همان شرایط تاریخی قبلی می زیستند.

ب) دوران پس از نفت: در دهه پنجاه شاهد استخراج وسیع نفت در عربستان و کویت هستیم و مدتی بعد، در شیخ نشین های دیگر و با تاخیر در عمان. ثروتی کلان و در مدتی کوتاه به جوامعی کم جمعیت و در مقایسه با سایر جهان سومیان توسعه نایافته و با ساختارهایی قبیله ای و عشیره ای، وارد می شود. همزمان با چنین جریانی جهان عرب در غلیان سیاسی و فکری و احساساتی است. همه جا صحبت از وحدت عربی و مقابله با امپریالیسم و استعمار و مقابله با ارتجاع و عقب ماندگی است و اینان نمادهای همین ارتجاعی هستند که شدیداً مورد انتقاد است و به قدرت هایی وابسته هستند که کمر به مقابله با آنان بسته اند و از ثروتی برخوردارند که از نظر انقلابیون آن ایام، متعلق به مجموعه اعراب است.

در چنین کش و قوسی آنان فرا می گیرند چگونه از ثروت به دست آمده استفاده کنند و از آن لذت ببرند و در کنار این همه چگونه از کنار خطرات بگذرند، بدون آنکه با آن مواجه شوند و مهمتر اینکه چگونه امنیت را خود را تامین کرده و چگونه با صاحبان قدرت جهانی و منطقه ای معامله کنند. اصل لذت از زندگی و ثروت خدادادی است و از کنار خطرات و چالش ها گذشتن و با آنها درگیر نشدن و بهای گذر از تهدید را پرداختن.

این جریان تا دهه نود ادامه می یابد و نظام دو قطبی قبل از دهه نود، پشتوانه ای است برای استمرار و موفقیت این سیاست. البته اشغال کویت ضربه شوک آوری است و سقوط بلوک شرق محاسبات قبلی را برهم می ریزد و زمینه را برای چرخش جدیدی فراهم می آورد.

ج) چرخش جدید از قطر آغاز می شود و به تدریج گسترش و عمق می یابد. قطر کوچک تصمیم می گیرد از سیاست «پای در دامن کشانه» بیرون آید و در صحنه منطقه ای و بعدها جهانی، ایفای نقش کند که البته مورد توافق قدرت های آن روز و خصوصاً قدرت های آنگلوساکسونی هست.

آنها می کوشند زیرساخت های پرداختن به چنین سیاستی را فراهم آورند. سیاستی که «باز» است و «تعامل کننده» و ثروت انبوه پترودلاری را پشتوانه دارد. از شبکه الجزیره گرفته تا هواپیمایی قطری و هتل ها و سالن های مختلف گردهم آیی و تا استادیوم های ورزشی و تاسیس شعبه های دانشگاه های معتبر غربی و البته در پیش گرفتن سیاستی میانجی گرایانه.

توفیق قطری ها بقیه و خصوصاً عربستان و امارات را به اتخاذ چنین سیاستی تحریک و تشویق کرد و البته عوامل داخلی دیگری، خاصه در عربستان، وجود داشت. از اواخر دوران ملک عبدالله و نیز ولایت عهدی محمد بن زاید شاهد چنین تحولی هستیم و دیگران نیز به نسبت های مختلفی چنین راهی را انتخاب کردند. پس از درگذشت عبدالله و امیر امارات، چنین سیاستی به سیاست حاکم، چه در امور داخلی و چه خارجی، تبدیل شد.

بدین ترتیب مرحله سوم تاریخی آنان به سرعت شکل گرفت و به اوج خود رسید. تمایل به ورود به صحنه های جهانی و منطقه ای و حضور فعال در این دو، و زمینه سازی برای نیل به چنین حضوری. در کنار آن سبک کردن و یا برداشتن محدودیت های اجتماعی و سنتی. اگرچه محدودیت ها در مورد آزادی های سیاسی و حقوق شهروندی به قوت خود باقی می ماند و بلکه تشدید می شود. در کنار این همه فراهم آوردن بستری مناسب تر برای رشد اقتصاد آزاد و اقتصاد غیر نفتی و مسیله توریسم و تلاش برای قرار گرفتن در مسیر راه های مواصلاتی. به صحنه آمدن غیر مترقّبه ترامپ که سیاست خاورمیانه ای کاملاً متفاوتی با اوباما داشت، به این جریان کمک شایانی کرد.

عامل بسیار موثر دیگر آغاز انقلاب های عربی بود. آنها پس از کمی تاخیر احساس کردند که اگر میدان داری نکنند خود مشمول این انقلاب ها قرار خواهند گرفت. به ویژه که در ماه های نخست، در عموم این کشورها علایمی از نارضایتی و اعتراض وجود داشت. یکی از مهم ترین عوامل در کنترل این انقلاب ها خاصه در مصر و بحرین، ورود برخی از همین کشورها بود، چنانکه گسترش نارضایتی ها و اعتراض ها در سوریه که به جنگ داخلی خانمان سوزی انجامید نیز، به دلیل حضور و تحریک برخی از آنان بود.

د) و بالاخره چهارمین مرحله با جرقه جنگ اوکراین آغاز شد. بحران کرونا و بسته شدن بسیاری از کشورهای توسعه یافته صنعتی و کمبود نقدینگی در آنها به نوعی انظار را متوجه این منطقه ساخت؛ اما نقطه عطف بزرگ، جنگ اوکراین بود. این جنگ معادلات را در سطح جهانی و خاصه در سطح منطقه ما، به کلی دگرگون ساخت.

مجموعه غرب در کنار اوکراین و در برابر روسیه قرار گرفت. ترس ایجاد شده از رشد چشمگیر چین خصوصاً به لحاظ تکنولوژیکی و اقتصادی و مالی که از اوایل دهه دوم قرن بیست و یکم انظار را به سوی خود جلب کرده بود، نوعی چالش با چین را موجب شد؛ تا آنجا که در دور دوم ریاست جمهوری اوباما اولویت اول سیاست خارجی امریکا، مهار چین بود. جریانی که پیوسته ادامه یافت و تشدید گردید. آنها در چهره چین رقیب و بلکه دشمن آینده خود را می دیدند.

جورج سورس معروف در کنفرانس داووس صریحا گفت اگر چین در زمینه تکنولوژی الکترونیک از ما سبقت گیرد برای همیشه ما در حاشیه قرار خواهیم گرفت. در جریان داستان کرونا آنان کوشیدند به حداکثر ممکن چین هراسی را گسترش دهند.

در چنین شرایطی جنگ اوکراین به گونه غیر مترقبّه ای اتفاق افتاد و طبیعی بود چین و علیرغم سیاست فوق العاده محافظه کارانه اش، در کنار روسیه قرار گیرد. از این زاویه شکست روسیه در این جنگ به عنوانی شکست چین هم بود و لذا کم و بیش تمامی غربیان بدان اهتمام داشتند.

در این میان صدور گاز روسیه به اروپا قطع شد و این جریان مشکلات اقتصادی و صنعتی و معیشتی فراوانی به وجود آورد. مجموعه غرب و خاصه اروپا به دنبال منابع جدید انرژی بود. از ونزویلا گرفته تا غرب و شمال افریقا و در این گیرودار همه چشم ها متوجه خلیج فارس و شیخ نشین هایش شد.

آنان که از مدتی پیش به دنبال حضوری بین المللی بودند، از چنین جریانی به شدت استقبال کردند و نتیجه آن روی آوری و استقبال این بود که همه سوابق منفی از مسایل مختلف حقوق بشری گرفته تا موضوع اولویت داشتن دموکراسی و انتخابات و حتی قتل قاشقچی، به فراموشی سپرده شد. گویی رهبران کشورهای بزرگ غربی جهت جلب نظر و حمایت این کشورها، به نوعی مسابقه گذاشته بودند.

تحولات صورت گرفته در طبقه نخبه سعودی و شیخ نشین ها، آنان را با قواعد بازی آشنا کرده بود و اینان از شرایط جدید به خوبی استفاده کردند. بدین معنی که توانستند جهت چانه زنی با امریکایی ها، از ورق روسیه و چین استفاده کنند و چنین کرده و می کنند.

اصولاً کیفیت برخورد امریکایی ها با اینان قبل و بعد از جنگ اوکراین قابل مقایسه نیست. دیگر از آنچه ترامپ در مورد گاوهای شیرده و ذبح آنان می گفت، خبری نیست حتی اگر احیاناً باز هم انتخاب شود، نمی تواند چنین بگوید. در اولین ملاقات ترامپ و امیر کویت، شیخ صباح، تنها به او پنج دقیقه وقت داد و در طی آن گفت قرارداد همکاری با چین را لغو کند؛ همین و تمام. امّا در حال حاضر داستان به کلی تغییر یافته است.

این صرفاً در مورد امریکایی ها نیست، روس ها و چینی ها هم کم و بیش چنین سیاستی در پیش گرفته اند. آنان به شیوه ای متفاوت با گذشته با آنان گفتگو می کنند. به واقع احساس می کنند که اینان در موقعیت فراتری قرار گرفته اند. در پاییز 2022 امیر امارات سفری به روسیه داشت. پوتین شخصاً به استقبال او رفت؛ همچنانکه شخصاً او را بدرقه کرد و به دلیل سردی هوا و عدم وجود لباس گرم امیر، کاپشن خود را به او داد. چنین مسایلی به واقع برای اولین بار است که اتفاق می افتد.

در سایه چنین تحولاتی آنان به فکر نهادینه کردن توسعه صنعتی و اقتصادی و زیربنایی خود افتادند و برای نخستین بار است که سیاست غالب آنها سیاستی «توسعه مدارانه» است. آنچه به آنها کمک می کند بهره گیری از رقابت بین سه رقیب موجود یعنی آمریکا و روسیه و چین است و به همین ترتیب بهره گرفتن از ظرفیت کشورهای دیگری چون انگلستان و فرانسه و هند. آنان یاد گرفته اند که جهت توسعه هرچه بیشتر و سریع تر، چگونه از رقابت های آشکار و نهفته آنها، سود برند.

برنامه های توسعه ای بلندمدت و کوتاه مدت آنان قابل تامل است. حتی کشور عمیقاً محافظه کار و محتاطی همچون عمان، برنامه های فراوانی را برای خود تنظیم کرده است. وضعیت جدید بین المللی و برآمدن چین و روسیه و تضعیف نسبی موقعیّت امریکا و مجموعه غرب این مجموعه را به طراحی و تعقیب برنامه های توسعه مدارانه تشویق کرده است. آنچه در این مورد ترغیب کننده است رشد سریع آسیا است و اینکه به قدرت بزرگ و مسلط اقتصادی و صنعتی و تجاری جهان آینده تبدیل خواهد شد.

مایل بودم در مورد جنگ غزه و بازتاب هایش بر روی این کشورها صحبت کنم که به دلیل کمی وقت در فرصتی دیگر بدان پرداخته خواهد شد. تنها به یک نکته اشاره می شود و آن اینکه بعید به نظر می آید تحولات بزرگی را که جنگ اوکراین برای این کشورها درپی داشت، جنگ غزه بتواند داشته باشد و منشا دگرگونی های بزرگی شود و البته آن را دلایل فراوانی است.

311311

ژیوپلیتیک خلیج فارس؛ شیخ نشین ها و عربستان