چهارشنبه سوری، آیینه خلا میدان فرهنگی برای تخلیه انرژی

استاد مطالعات فرهنگی در گفت وگو با فطر نیوز؛

یک جامعه شناس گفت: نباید چهارشنبه سوری به تنها فرصت تخلیه انرژی تبدیل شود و جامعه نیاز دارد که با فرصت سازی و ایجاد تنوع در برگزاری جشن های عمومی آن را به سمت بازاندیشی در رفتارهای خود و پیشگیری از رفتار مخاطره آمیز سوق داد. 

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری فطر نیوز، ونوس بهنود – چهارشنبه سوری که یکی از رسوم دیرینه ایرانی ها در جشن گرفتن آخرین چهارشنبه سال و استقبال از عید نوروز است، به تعبیر کارشناسان به واسطه تغییر در شرایط جامعه، چارچوب های سنتی خود را تغییر داده است.

غروب آخرین سه شنبه سال تا نیمه های شب ایرانی ها جشنی را بر پا می کنند که از آن تحت عنوان چهارشنبه سوری یاد می شود. اتمام خانه تکانی و روشن کردن شمع و چراغ در خانه ها، پختن شام شب عید، سر زدن به خانواده های داغدار، نیت کردن و فال گوش ایستادن، سرزدن به پدربزرگ ها و مادربزرگ ها و برافروختن آتش و پریدن از روی آن از رسومی است که در این شب اجرا می شود. در بین اقوام مختلف ایرانی این رسم به شیوه های مختلف برگزار می شود و از ارزش و قداست ویژه ای برخوردار است چرا که به منزله وداع با سال گذشته و باقی گذاردن نمادین مشکلات و سختی های آن در آتش چهارشنبه سوری و استقبال از نوروز و سال جدید است.

در دهه های اخیر تغییرات متعددی در شیوه برگزاری این رسم مشاهده می شود و فاصله گرفتن از رسوم کهن به عینه قابل لمس است.

خانواده های ایرانی شاید در برخی مواقع دور هم جمع نمی شوند و بسیاری از رسوم آن را به جای نمی آورند. در مقابل ترقه بازی و روشن کردن آتش و استفاده از مواد محترقه به حدی با افزایش همراه بوده که موجب شده حتی نام چهارشنبه سوری به چهارشنبه سوزی تغییر یابد.

حالا وضعیت به نوعی است که چهارشنبه سوری بیش از شادی و نشاط وحشت و ترس به همراه دارد و خانواده ها نگران این هستند که در این روز اعضای خانواده گرفتار مواد محترقه شده و آسیب ببینند. استفاده از مواد محترقه که بیشتر به جای جشن گرفتن معابر را به  میادین پرتاب ترقه و نارنجک تبدیل می کند، موجب صدمات جبران ناپذیر مانند مصدومیت، قطع عضو، سوختگی های شدید و حتی مرگ جوانانی که از این مواد استفاده می کنند شده و علاوه بر این به اماکن و امکانات معابر عمومی صدمه وارد کرده و رفت و آمد شهروندان را مختل می کند.

استاد گروه مطالعات فرهنگی دانشگاه علامه طباطبایی معتقد است بیش از اینکه تغییر ساختار خانواده ایرانی از شکل سنتی به شکل مدرن،  در روند برپایی جشن چهارشنبه سوری نقش داشته باشد، این خلا میادین فرهنگی و نبود فرصت برای سرگرمی و تخلیه انرژی است که موجب شده از شکل سنتی خود دور شده و در وضعیت کنونی برگزار شود.

محمد سعید ذکایی که در حوزه جامعه شناسی جوانان ایران پژوهش داشته است به خبرنگار فطر نیوز گفت: بخشی از رفتارها و مخاطره ها و افراط و تفریط هایی که در شکل برگزاری چهارشنبه سوری می بینیم به دلیل محدودیت ها و خلا ها در عرصه های عمومی است. وقتی فضا برای نشاط و با هم بودن محدود است، می تواند جشنی مانند چهارشنبه سوری را به این شکل درآورده و بستری که رسم ها و آیین های کهنی برای آن داشتیم به شکل فعلی تبدیل شود.

سنت ها باید به صورت مستمر احیا شود

این جامعه شناس متذکر شد: مسدود کردن زمینه های مشارکت جمعی حوانان گاهی به واکنش هایی مانند رفتارهای آسیب زا در چهارشنبه سوری تبدیل می شود و این در حالی است که باید با فراخرتر کردن فضا برای نشاط و برگزاری جشن های عمومی این معضل را کمرنگ تر ساخت.

ذکایی تاکید دارد که احیای سنت ها و یادآوری آن ها  و معرفی آیین های کهن و آیین هایی که برآمده از شرایط روز جامعه است، باید به صورت مداوم و مستمر انجام شود تا بتواند از افراط هایی که در جشن عمومی مانند چهارشنبه سوری اتفاق می افتد کاسته شود و نسل های آینده را دوباره به سوی آیین های کهن که مفرح و نشاط بخش است، بازگرداند.

وی استفاده از شیوه های مدیریت شده برای کنترل هیجانات را ضروری دانست و افزود: اینکه بتوان در فضاهای شهری، معابر، دانشگاه ها و مدارس و سالن های عمومی اجتماعات نشاط آفرین تعریف کرد و جشن های مردمی را برگزار کرد، می تواند جامعه را به سمت رفتارهای بهتر و دوری از افراط پیش ببرد.

استاد دانشگاه و جامعه شناس معتقد است نگاه جامعه شناسی و فرهنگی باید این باشد که آیین ها تکثر داشته باشند و این تنوع و تکثر بتواند عطش و میل برای تخلیه هیجانات نهفته و فشرده اقتصادی و اجتماعی را سیراب کند.

خانواده به آن میزان که تصور می شود، مقصر نیست

وی همچنین در پاسخ به این سوال که آیا تغییر سبک زندگی خانواده ایرانی و شکل گیری خانواده های  کم جمعیت و جدایی از پدر و مادر و پدربزرگ و مادربزرگ در نحوه برگزاری این جشن موثر بوده است یا نه، ادامه داد: ما در گذشته خانواده های بزرگ تر و به تبع کنترل بیشتر روی فرزندان داشتیم.

به گفته ذکایی محلات و بافت های قدیمی بیشتر تحت کنترل خانواده ها بود و در نتیجه برخی معضلاتی که امروز مشاهده می شود نیز وجود نداشت. اما با تغییرات در بافت شهری معضلات جدیدی ایجاد شده و زیست آپارتمانی بی تاثیر نبوده است.امروز شاهد شکل گیری بافت جدیدی شهری و در ادامه بافت جدید اجتماعی هستیم.

وی با اشاره به اینکه در وضعیت فعلی جشنی مانند چهارشنبه سوری بیشتر به صورت انفرادی توسط خانواده ها برگزار می شود، تصریح کرد: با وجود دخالت بیشتر خانواده ها در مدیریت محلات در گذشته و حتی مشارکت بیشتر آن ها اما در مجموع مدیریت این جریان بیش از آن که در دست نهاد خانواده باشد به خلا میدان های فرهنگی برای تخلیه انرژی بر می گردد.

وی تاکید کرد: لازم است با سیاست گذاری فرهنگی و اجتماعی مخاطرات را کنترل و ذهنیت جوانان را به سمت شناخت هر چه بیشتر آیین های کهن تحت الشعاع قرار داد. نباید چهارشنبه سوری به تنها فرصت تخلیه انرژی تبدیل شود و جامعه نیاز دارد که با فرصت سازی و ایجاد تنوع در برگزاری جشن های عمومی آن را به سمت بازاندیشی در رفتارهای خود و پیشگیری از رفتار مخاطره آمیز سوق داد.