بررسی یک احتمال از سانحه تلخ اخیر/ پایگاه جاسوسی اسراییل چند کیلومتری محل سقوط بالگرد رییسی بود؟

رسول سلیمی: بهمن ماه سال 1390 روزنامه تایمز انگلیس گزارش داده بود: «یک عامل موساد در آذربایجان، وجود یک پایگاه اطلاعاتی در نزدیکی مرز ایران را تایید کرده و گفته باکو مرحله اولیه و اساسی، برای فعالیت های جاسوسی و اطلاعاتی است. این فرد با نام “شیمون” که مدعی است از عوامل آژانس جاسوسی اسراییل در آذربایجان است، در گفتگو با روزنامه تایمز با تایید وجود چنین پایگاه جاسوسی در باکو گفته: تعداد زیادی از عوامل موساد در خارج از این پایگاه در حال فعالیت هستند.»

اگرچه آن زمان برخی تحلیلگران بر این اعتقاد بودند که اسراییلی ها با پخش این گزارش اهداف راهبردی و سیاسی ویژه ای را دنبال می کنند و در صدد القای وسعت نظارت بر برنامه هسته ای ایران هستند اما شواهد دیگر از جمله همکاری تسلیحاتی اسراییل و جمهوری آذربایجان در جنگ غزه و قبل تر از آن در جنگ آذربایجان و ارمنستان نشان داد، اتحاد دو کشور در حوزه های راهبردی به هم یکدیگر گره خورده است.

این گزارش در حالی بود که در دهم مهرماه 1402 نیز جزییات تازه ای از ایجاد پایگاه جاسوسی اسراییل در مرز ایران و آذربایجان در یک شبکه ترکیه مطرح شد و کارشناس ترکیه ای، محل این پایگاه را در شهرستان زنگلان – Zangilan – اعلام کرد. زنگلان 45200 نفر جمعیت دارد و یکی از 66 منطقه جمهوری آذربایجان است که در جنوب غربی این کشور واقع شده و متعلق به منطقه اقتصادی زنگزور شرقی است که همزمان در بخش شمالی رودخانه ارس واقع شده و با ارمنستان و ایران مرز مشترک دارد.

چه آنکه در 20 اکتبر 2020، الهام علی اف رییس جمهور آذربایجان، اعلام کرد که نیروهای نظامی آذربایجان برخی از شهرک ها در منطقه زنگلان، را بازپس گرفته اند. در 21 اکتبر 2020 اعلام شد که شهرک مینجیوان و 12 روستای دیگر شهرستان زنگلان بازپس گرفته شده است. در ادامه نیز مقامات آذربایجانی از تصرف 13 روستای دیگر و شهرک اغبند در منطقه زنگلان در 22 اکتبر 2020 اعلام کردند.

محاسبات نشان می دهد فاصله شهرستان زنگلان جمهوری آذربایجان با روستای اوزی ورزقان ایران و منطقه جنگلی دیزمار که محل سقوط بالگرد ابراهیم رییسی بوده 234 کیلومتر است. زنگلان با محل افتتاح سد قیزقلعه که ابراهیم رییسی به همراه علی اف در آن حضور داشت نیز 186 کیلومتر فاصله دارد.

پیشتر نیز پایگاه تحلیلی خبری “تحولات جهان اسلام” با انتشار تصویری ماهواره ای (مربوط به اسفند ماه 1401) از پایگاه نظامی باکو در فرودگاه شهر یولاخ نشان داد که دست کم یک فروند پهپاد هرمس-450 و سه فروند هرمس-900 اسراییلی در این پایگاه مستقر شده است.

گفتنی است این پایگاه در 265 کیلومتری غرب شهر باکو قرار دارد و فاصله آن تا مرزهای ایران (پارس آباد) حدود 125 کیلومتر است. کارشناسان روابط بین الملل معتقدند اگر همکاری جمهوری آذربایجان با اسراییل نبود، امکان پیروزی آذربایجان بر ارمنستان در بازپس گیری روستاهای مورد مناقشه تحت کنترل این کشور وجود نداشت.

از سوی دیگر گزارش های متعددی وجود دارند که می گویند احساسات ضدیهودی در ارمنستان مسیحی بیشتر از آذربایجان عمدتا مسلمان نشین است. برخی تحلیلگران این را به گرایش های اسلام گریزانه و سکولار حکومت علی اف در جمهوری آذربایجان، در برابر نفوذ عمیق کلیسای حواریون ارمنی در سیاست ارمنستان نسبت می دهند. ارمنستان نخستین کشور در جهان است که در قرن چهارم میلادی بطور رسمی مسیحیت را قبول کرد، و خوانش قرون وسطایی از مسیحیت که در آن احساسات ضد یهودی در آن وجود دارد (اعتقاد یهودیان همچون همدستان قتل مسیح الهی) در این کشور طرفدار دارد. این موضوع و برخی عوامل دیگر سبب شده در منازعه اخیر قره باغ، اسراییل عملا در کنار جمهوری آذربایجان قرار گیرد و درمقابل ارمنستان بجنگد.

به همین دلیل اسراییل چهل درصد نفت خام مورد نیازش را از آذربایجان وارد کرده و مهم ترین صادرکننده جنگ افزار به آذربایجان است. صادرات جنگ افزار اسراییل به آذربایجان نیز شامل موشک، سیستم رادار، مهمات و به خصوص پهپاد می شود.

ارتش آذربایجان در جنگ قره باغ علیه ارمنستان از پهپادهای ساخت اسراییل، به طور مشخص پهپادهای انتحاری هاروپ، استفاده کرد. استفاده از این پهپادهای پیشرفته دست بالا را در میدان رزم به آذربایجان می داد و البته باعث اعتراض شدید، ولی ناموثر، مقام های ارمنستان شد. در ماه ژوین سال 2009 در جریان سفر شیمون پرز به آذربایجان نیز قرارداد ساخت کارخانه تولید پهپاد به ارزش 400 میلیون دلار به امضا رسید و از سال 2011 کار این مجتمع تولیدی پهپاد اسراییلی آغاز شد. در حال حاضر در آذربایجان تولید پهپادهای Orbiter (محدوده عمل تا 50 کیلومتر و هزینه هر فروند، حدود 600 هزار دلار) آغاز شده و مونتاژ پهپاد Aerostar (محدوده عمل تا 200 کیلومتر و هزینه هر فروند یک و نیم تا 2 میلیون دلار) در حال انجام است.

تولید این نوع پهپادها از سوی شرکت مشترک وزارت دفاع آذربایجان Azad Systems و شرکت اسراییلی Aeronautics efense Systems راه اندازی شده است.

در حال حاضر پهپادهای فوق سبک و تا حدی غیر قابل رویت (با موتور الکتریکی) Orbiter که در آذربایجان با همکاری متخصصین اسراییلی مونتاژ شدند، در مرزهای آذربایجان با قره باغ و ایران به انجام عملیات مشغولند.

همچنین در امر نظارت و مونیتورینگ، پهپادهای نوع Hermes-450 UAVs استفاده می شوند که 10 فروند از آن را آذربایجان طی سال های 2009-2012 از شرکت اسراییلی Israel’s Elbit Systems خریداری کرده است.

برخلاف پهپادهای نوع Aerostar و Orbiter که از ایستگاه زمینی قابل کنترل هستند، پهپاد Hermes-450 UAVs دارای سیستم ناوبری ماهواره ای GPS است؛ یعنی از طریق فضا، تمامی تصویربرداری های Hermes را ناظر بیرونی (ناظری که فراتر از محدوده پروازی این پهپادها حضور دارد) نیز می تواند مورد استفاده قرار دهد. چه آنکه با وجود آنکه پهپاد Hermes-450 به طور کامل از مواد کامپوزیت ساخته شده و شناسایی آن را توسط سیستم های دفاع ضد هوایی مشکل می کند.

در نتیجه گسترش این همکاری ها و به وجود آمدن اعتماد بین دو کشور که حضور نتانیاهو در آذربایجان آن را تقویت کرد، جمهوری آذربایجان هم اکنون پیشرفته ترین تجهیزات نظامی روز را از اسراییل را دریافت می کند، تجهیزاتی که تنها در انحصار اسراییل قرار دارند.

اما آنچه تاکنون توانسته حضور پایگاه های جاسوسی اسراییل را در مرز ایران و آذربایجان توجیه کند، مسیر انتقال نفت آذربایجان به اسراییل خط لوله استراتژیک باکو-تفلیس- جیحان است که نفت جمهوری آذربایجان را به مدیترانه شرقی منتقل می کند و از مسیر کشورهای گرجستان و ترکیه عبور می کند. چه آنکه اگر این خط لوله از ایران بجای گرجستان می گذشت، مسیرش کوتاه تر می شد. بنابراین اسراییل با حضور در جمهوری آذربایجان می خواهد امنیت خط انتقال انرژی های نفتی و گازی آذربایجان به سمت خود را تضمین کند و بدین ترتیب امنیت انرژی خود را در برابر رقیبش یعنی ایران، ارتقا دهد.

اسراییل نیز هرگونه دخالت در سقوط هلیکوپتر ابراهیم رییسی را رد کرده است اگرچه تحلیلگران سیاسی معتقدند هنوز شواهد محکمی مرتبط با ارتباط پایگاه های جاسوسی اسراییل و سانحه سقوط هلیکوپتر رییس جمهور ایران وجود ندارد. چه آنکه این دسته از تحلیل ها تا زمان دریافت نشانه ها و دلایل و مستندات قانع کننده در گروه تیوری های توطیه ای قرار می گیرد و بدون دسترسی به مستندات قابل دفاع نخواهد بود. چه آنکه در بررسی نشانه های فعلی، زنده ماندن حجت الاسلام آل هاشم تا حدود یک ساعت بعد از سانحه و همچنین اظهارات رییس دفتر رییس جمهور مبنی بر نشنیدن صدای انفجار، فعلا گزینه مداخله تروریستی از نوع نظامی را کم رنگ می کند.

فاصله فرودگاه بین المللی باکو تا محل افتتاح سد قیز قلعه سی

اما آنچه واقعیت دارد، حضور چندین ساله چنین پایگاه جاسوسی در مرز ایران و آذربایجان است که سفر ابراهیم رییسی و همراهان وی با آگاهی قبلی ایران از وجود چنین پایگاهی و تهدیدات احتمالی آن با هلیکوپتر انجام شده است. اسراییل توافق راه اندازی یک پایگاه اطلاعاتی، یک فرودگاه و یک توافق برای توسعه دو ماهواره نظارتی جدید نیز با آذربایجان دارد که نشان دهنده عمق همکاری های مشترک آنها با یکدیگر است. این در شرایطی است که تحلیلگران معتقدند فرودگاه بین المللی باکو در فاصله 26 کیلومتری از سد قیز قلعه سی (Giz Galasi Dam) قرار دارد و مسیر خودرویی از فرودگاه تا سد قیز قلعه سی با اختصاص 30 دقیقه با عبور از اتوبان حیدرعلی اف امکانپذیر بوده و می توانسته جایگزین مطمین تری برای پرواز مستقیم هلیکوپتر از ایران قرار گیرد.

شرایطی که با گذشت 36 روز از حمله موشکی ایران به اسراییل به نظر میرسد نیازمند سطح بالاتری از اطمینان به پروتکل های اثرگذار به پرواز هلیکوپتر رییس جمهور بوده است. ایران و اسراییل بعد از حمله موشکی اسراییل به سفارت کشورمان در سوریه در وضعیت تقابل سخت نظامی قرار گرفتند. حمله نظامی محدود ایران به اسراییل که با ده ها موشک انجام شد، با واکنش اسراییل در حمله به یک پایگاه نظامی در اصفهان با ریز پرنده مواجه شد. حمله ای که در داخل اسراییل نیز نتانیاهو را با انتقادات جدی از عدم توازن آن نسبت به حمله ایران موشکی ایران مواجه کرد.

311213