خلاصه کتاب مزاج شناسی ( نویسنده علیرضا قاسمی )

شناخت مزاج، کلید فهم طبیعت بدن و دستیابی به سلامتی پایدار است که کتاب مزاج شناسی اثر علیرضا قاسمی، راهنمایی جامع و کاربردی در این زمینه ارائه می دهد. این اثر ارزشمند به شما کمک می کند تا با اصول بنیادین طب سنتی ایران، انواع مزاج ها و اخلاط چهارگانه آشنا شوید و با تشخیص طبع خود، گام مؤثری در جهت بهبود تغذیه، سبک زندگی و ارتقاء کیفیت سلامت جسمی و روحی بردارید.

طب سنتی ایران، با هزاران سال قدمت، ریشه های عمیقی در فرهنگ و سلامت مردم این سرزمین دارد. در قلب این دانش کهن، مفهومی به نام مزاج یا طبع نهفته است که به مجموعه ای از کیفیت های درونی بدن انسان اشاره دارد و نقش بنیادینی در تعیین وضعیت سلامت، بیماری، رفتارها و حتی نوع واکنش های فرد به محیط ایفا می کند. این علم نه تنها به شناسایی ویژگی های جسمانی و روانی افراد کمک می کند، بلکه راهکارهایی عملی برای حفظ تعادل و بازگشت به سلامتی ارائه می دهد. در میان منابع متعدد و ارزشمند این حوزه، کتاب مزاج شناسی نوشته علیرضا قاسمی، به عنوان یک راهنمای دقیق و کاربردی مطرح است که با زبانی شیوا و قابل فهم، پیچیدگی های این علم را برای عموم مخاطبان آشکار می سازد.

این مقاله با هدف ارائه یک خلاصه جامع و کاربردی از محتوای کتاب مزاج شناسی علیرضا قاسمی تدوین شده است. در ادامه، به بررسی مفاهیم کلیدی مزاج شناسی، اخلاط چهارگانه، انواع مزاج ها، روش های تشخیص طبع و راهکارهای تعدیل آن خواهیم پرداخت. هدف نهایی، این است که خواننده بدون نیاز به مطالعه کامل کتاب، درکی عمیق از کاربرد مزاج شناسی در بهبود سبک زندگی و سلامت عمومی خود کسب کند و در صورت تمایل، برای دستیابی به اطلاعات جزئی تر، به مطالعه کتاب اصلی ترغیب شود.

مزاج شناسی چیست و چرا اهمیت دارد؟

مزاج یا طبع، در طب سنتی ایران، به کیفیت نهایی حاصل از ترکیب عناصر چهارگانه (آب، باد، خاک، آتش) در بدن هر فرد گفته می شود. این عناصر با نسبت های متفاوتی در وجود هر شخص ترکیب شده و کیفیت خاصی را پدید می آورند که آن را «مزاج» می نامند. این کیفیت نه تنها بر خصوصیات ظاهری و جسمانی فرد، بلکه بر ویژگی های روانی و رفتاری او نیز تأثیرگذار است. شناخت مزاج، دروازه ای به سوی خودشناسی عمیق تر و درک بهتر واکنش های بدن در برابر عوامل مختلف است.

عناصر چهارگانه در طب سنتی، اساس تشکیل دهنده تمام موجودات و پدیده ها در جهان هستی هستند. هر یک از این عناصر، دارای دو کیفیت اصلی هستند: آتش با کیفیت گرمی و خشکی، باد (هوا) با کیفیت گرمی و تری، آب با کیفیت سردی و تری، و خاک با کیفیت سردی و خشکی. ترکیب این عناصر در بدن انسان، با نسبت های خاصی، مزاج او را شکل می دهد. به عنوان مثال، فردی که عنصر آتش (گرمی و خشکی) در بدنش غالب است، دارای مزاج صفراوی است و ویژگی های مرتبط با این مزاج در او نمود بیشتری پیدا می کند.

اهمیت شناخت مزاج در این است که تمامی جنبه های زندگی انسان، از جمله نوع تغذیه، میزان فعالیت بدنی، الگوهای خواب، حتی تمایلات روحی و روانی، مستقیماً تحت تأثیر مزاج او قرار دارند. غذایی که مصرف می شود، می تواند تأثیرات عمیقی بر تمامی اعضای بدن، از مغز و اعصاب گرفته تا قلب، معده، کبد و کلیه ها داشته باشد. در برخی مزاج ها، مصرف غذای نامناسب می تواند عواقب جبران ناپذیری به همراه داشته باشد؛ مثلاً فردی با مزاج گرم و خشک ممکن است با مصرف خرما دچار جوش های پوستی شود، در حالی که برای فردی با مزاج سرد و تر، خرما می تواند مفید باشد. عدم سازگاری غذا با مزاج فرد می تواند منجر به اختلال هضم، عوارض پوستی، تغییرات خواب، اختلال حافظه و بسیاری مشکلات دیگر شود.

شناخت مزاج به فرد کمک می کند تا سبک زندگی خود را بر اساس طبیعت بدنش تنظیم کند. این تنظیم شامل انتخاب غذاها، نوشیدنی ها، لباس ها، حتی هوایی که استنشاق می کند و همچنین مقدار فعالیت و استراحت روزانه و چگونگی دفع می شود. در نتیجه، فرد می تواند به یک زندگی سالم و طبیعی، وزن مناسب، آرامش روحی و پایداری در برابر بیماری ها دست یابد. علیرضا قاسمی در کتاب خود، تأکید می کند که تمامی انسان ها، با هر مزاجی که باشند، دارای نقاط قوت و ضعف خاص خود هستند و هدف نهایی، نه تغییر مزاج، بلکه تمرین برای دفع نقاط ضعف و تقویت نقاط قوت هر مزاج است؛ این همان مبارزه همیشگی انسان برای خودسازی و رسیدن به تعادل و کمال است.

انواع مزاج های اصلی: شناخت طبیعت بدن

در طب سنتی ایران، چهار مزاج اصلی بر اساس کیفیت های گرمی، سردی، خشکی و تری تعریف می شوند. شناخت این مزاج ها، سنگ بنای درک طبیعت بدن و انتخاب سبک زندگی متناسب با آن است. علیرضا قاسمی در کتاب خود، به تفصیل به شرح ویژگی های هر یک از این مزاج ها پرداخته است:

مزاج گرم و خشک (صفراوی)

افراد دارای مزاج صفراوی، کیفیات گرمی و خشکی در بدنشان غالب است. این افراد معمولاً لاغراندام با موهای صاف هستند. رنگ پوستشان غالباً گندمی یا زردفام است و اغلب در فصل تابستان یا محیط های گرم دچار بی حالی می شوند. خصوصیات جسمانی آن ها شامل پوستی گرم و خشک، رگ های برجسته، تمایل به ریزش مو یا طاسی در سنین جوانی، و عطش زیاد است. در حوزه رفتاری و فکری، افراد صفراوی بسیار پرانرژی، با اراده، مدیر، منظم و دقیق هستند. آن ها به برنامه ریزی اعتقاد زیادی دارند و معمولاً رک گو و عجولند. این افراد استعداد زیادی در ادبیات و ریاضیات دارند، اما گاهی اوقات کم حوصله، عصبانی، پرخاشگر و منفی نگر می شوند. میل جنسی متعادلی دارند و ممکن است به ورزش های خشن یا کشیدن سیگار تمایل داشته باشند.

مزاج گرم و تر (دموی)

مزاج دموی نشان دهنده غلبه گرمی و تری در بدن است. افراد دموی معمولاً اندامی درشت و عضلانی، قدی بلند و پوستی سرخ و شاداب دارند. رنگ زبان، صورت و چشم هایشان متمایل به سرخی است و پوستشان گرم و مرطوب است. این افراد اغلب دچار تعریق زیاد، دمل و جوش های قرمز می شوند. از نظر رفتاری و فکری، افراد دموی دارای انرژی بالا، شجاع، مهربان، خوش اخلاق و خوش رو هستند. آن ها تنوع طلب بوده و به کارهای تکراری بی علاقه اند. استعداد شاعری، علاقه به ادبیات و موسیقی، دوراندیشی و شوخ طبعی از ویژگی های بارز آن هاست. افراد دموی دست و دل باز بوده و میل جنسی بالایی دارند. خوابشان سنگین است و با محیط های گرم و خوراکی های گرم و شیرین ناسازگارند.

مزاج سرد و خشک (سوداوی)

افراد سوداوی مزاجی سرد و خشک دارند. این افراد معمولاً لاغر، با پوست تیره و گاهی همراه با خال های سیاه یا لک های تیره هستند. موهایشان خشک، پرپشت و اغلب زود سفید می شود و سرعت رشد موهایشان زیاد است. عضلات کوچکی دارند و ممکن است دچار گرفتگی عضلانی و درد سیاتیک شوند. از نظر روانی و رفتاری، افراد سوداوی بیشتر مستعد ترس، دودلی، بی حوصلگی و افسردگی هستند. آن ها منفی نگر، شکاک و مضطرب بوده و فکر و خیال زیادی می کنند. گوشه گیر و زودرنج هستند و از سروصدا بیزارند. در عین حال، بسیار ریزبین، حسابگر، جدی و معتقد به برنامه ریزی هستند. علاقه زیادی به کارهای ظریف و هنری و مسائل فنی دارند. این افراد ممکن است قهرهای طولانی و کینه توزی داشته باشند و تمایل کمتری به معنویات و میل جنسی زیاد دارند.

مزاج سرد و تر (بلغمی)

مزاج بلغمی نشان دهنده غلبه سردی و تری در بدن است. افراد بلغمی معمولاً چاق، با پوستی سفید، نرم و روشن هستند و ممکن است لک و پیس یا خال های سفید گوشتی داشته باشند. چشمانشان سفید با پف زیر چشم و موهایشان نیز زود سفید می شود. پوستشان سرد و مرطوب، نوک دست و پایشان سرد و تعریقشان سرد است. رشد مو در این افراد کند است و اغلب دچار ترشحات بینی رقیق می شوند. از نظر رفتاری و فکری، افراد بلغمی اغلب سست اراده، تنبل، صلح طلب و محافظه کارند. آن ها کمتر دعوا می کنند، چرب زبان، شوخ طبع و کینه ای هستند. فراموشکار بوده و میل جنسی ضعیفی دارند. با وجود این، آرام، منطقی، عاقل، منظم، دقیق و حسابگر هستند. این افراد در زمستان بدحال می شوند، از سرما گریزانند و به پوشیدن لباس های گرم و استفاده از بخاری علاقه زیادی دارند. بیماری هایی مانند سینوزیت، تکرر ادرار، سنگ کلیه و ورم پروستات در آن ها شایع تر است.

مهم است که بدانیم هیچ مزاجی ذاتاً «بد» یا «خوب» نیست. هر مزاجی جنبه های مثبت و منفی خود را دارد و هدف طب سنتی، شناخت این ویژگی ها و تلاش برای حفظ تعادل و تقویت جنبه های مثبت آن است. تعادل مزاجی، رمز سلامتی و شادابی است.

اخلاط چهارگانه: بنیان سلامت و بیماری در طب سنتی

اخلاط چهارگانه (دم، صفرا، سودا، بلغم) از ارکان اصلی طب سنتی ایران هستند. این چهار مایع حیاتی در بدن تولید می شوند و هر یک وظایف خاصی را بر عهده دارند. تعادل و نسبت صحیح این اخلاط در بدن، شرط اصلی سلامتی است و غلبه یا کمبود هر یک می تواند منجر به بیماری ها و علائم خاصی شود. علیرضا قاسمی در کتاب خود، به تفصیل به معرفی این اخلاط و ویژگی های افراد مرتبط با غلبه هر یک پرداخته است:

خلط دم (خون)

خلط دم که معادل خون در طب رایج است، از طریق مصرف خوراکی های متعادل و سازگار با مزاج در کبد، قلب و رگ ها ساخته می شود. وظایف اصلی دم، جریان داشتن در سراسر بدن، رساندن غذا و اکسیژن به قسمت های مختلف و حفظ گرمی و رطوبت بدن است. افراد با غلبه خلط دم، اغلب دارای پوستی سرخ، پرحرارت و مرطوب هستند. رگ های برجسته، تعریق زیاد، و وجود دمل و جوش در بدن از علائم ظاهری آن هاست. این افراد سرعت رشد موی بالایی دارند، معمولاً مشکل گوارشی ندارند و طعم دهانشان شیرین است. از نظر رفتاری و فکری، افراد دموی پرانرژی، شجاع، مهربان، خوش اخلاق و شوخ طبع اند. آن ها تنوع طلب بوده و به ادبیات و موسیقی علاقه دارند. این افراد میل جنسی بالا و خواب سنگینی دارند و با محیط های گرم و خوراکی های شیرین ناسازگارند.

خلط صفرا

صفرا به معنای زردی است و در گذشته به آن کف خون می گفتند. این خلط بیشتر با مصرف غذاهای گرم، چرب و تند تولید می شود. یکی از وظایف مهم صفرا، آگاه نمودن فرد از حالت دفع و کمک به هضم است. افراد با غلبه صفرا، پوستی گرم و خشک دارند و رنگ پوست، زبان و چشم هایشان زرد است. جوش و آکنه های پوستی، خارش و گرمی دست و پا، طاسی یا ریزش مو در سنین جوانی و احساس خشکی در بینی از ویژگی های ظاهری آن هاست. این افراد میل به خوراکی های ترش دارند و ممکن است دچار یبوست و بواسیر شوند. از نظر روانی، افراد صفراوی بسیار بااراده، مدیر، منظم و مصمم هستند. آن ها رُک، کم حوصله، عصبانی و پرخاشگرند. پرحرفی، منفی نگری و علاقه به ریاضیات و ورزش های خشن از دیگر ویژگی های آن هاست. میل جنسی متعادلی دارند و به کشیدن سیگار تمایل نشان می دهند.

خلط سودا

خلط سودا از مصرف غذاهای گرم با رطوبت کم، و همچنین عدم هضم صحیح غذا و باقی ماندن آن در بدن تولید می شود. چای، قهوه، نسکافه، بادمجان سرخ کرده، گوشت گاو و گوساله، ماست، دوغ، پنیر، شیرینی و ترشیجات از علل شایع افزایش سودا هستند. وظایف مهم سودا شامل تحریک اشتها، کمک به استخوان سازی و تسریع رشد مو و ناخن است. افراد با غلبه سودا، پوستی تیره دارند و ممکن است دچار دمل های چرکی، خال های سیاه و لک های تیره شوند. موهای زاید فراوان، سفید شدن زودرس موها و حساسیّت های پوستی از علائم ظاهری آن هاست. این افراد خون غلیظ و سیاه داشته و معمولاً دیر بیمار می شوند، اما در صورت بیماری، درمانشان طولانی است. از نظر روانی، افراد سوداوی مستعد ترس، دودلی، بی حوصلگی و افسردگی هستند. آن ها شکاک، مضطرب، ریزبین، مغرور، عصبی و دارای فکر و خیال زیادند. گوشه گیری، زودرنجی و کینه توزی از دیگر خصوصیات آن هاست. این افراد میل جنسی زیادی دارند و به کارهای ظریف و هنری یا حسابگری علاقه دارند.

خلط بلغم

خلط بلغم در خون و ریه ساخته می شود و علت اصلی تولید آن، مصرف خوراکی های سرد و مرطوب و کاهش حرارت بدن است. بلغم بخشی از خون است که به سفیدی و روشنی رنگ آن کمک می کند و در صورت خروج خون از بدن، می تواند جایگزین آن شود. از وظایف مهم بلغم، آمادگی برای ذخیره سازی چربی اضافه، حفظ رطوبت بدن، و ایجاد شفافیت و نرمی در پوست است. افراد با غلبه بلغم، پوستی سفید، نرم و روشن دارند. لک و پیس، خال های سفید و گوشتی، پف زیر چشم و سفید شدن زودرس موها از ویژگی های ظاهری آن هاست. سرعت رشد مویشان کند است و نوک دست و پایشان سرد است. این افراد اغلب دچار سردی بدن، ترشحات بینی رقیق و خواب زیاد هستند. از نظر روحی و فکری، افراد بلغمی سست اراده، تنبل، صلح طلب و محافظه کارند. آن ها کمتر دعوا می کنند، چرب زبان، شوخ طبع، کینه ای و فراموشکارند. این افراد میل جنسی ضعیف تری دارند اما در عوض، منطقی، عاقل، منظم و حسابگر هستند. بیماری هایی مانند سینوزیت، تکرر ادرار و ورم پروستات در آن ها شایع تر است.

از دیدگاه طب سنتی، بهترین طبع از نظر جسمانی به ترتیب دموی، سوداوی، بلغمی و صفراوی است، در حالی که از نظر روحی، بهترین اخلاط به ترتیب دموی، بلغمی، صفراوی و سوداوی شناخته می شوند.

به طور کلی، بین خلط سودا و خلط دم رابطه ای معکوس وجود دارد؛ یعنی افزایش سودا، موجب کاهش دم می شود. همچنین، بین خلط صفرا و سودا رابطه ای مستقیم برقرار است، بدین معنا که افزایش صفرا می تواند به دنبال آن افزایش سودا را نیز در پی داشته باشد، چرا که صفرا غالباً سازنده خلط سودا است. به همین دلیل، یکی از علل لاغری در افراد صفراوی مزاج می تواند وجود خلط سودا در بدن آن ها باشد.

راهکارهای عملی برای تشخیص طبع و مزاج فردی

شناخت مزاج شخصی، اولین گام در مسیر سلامت و تعادل در طب سنتی است. کتاب علیرضا قاسمی روش های مختلفی را برای تشخیص طبع معرفی می کند که ترکیبی از مشاهده ویژگی های ظاهری، بررسی الگوهای رفتاری و همچنین توجه به شرایط سنی و عوامل بیرونی است. این روش ها به افراد کمک می کنند تا درکی اولیه از مزاج خود پیدا کنند:

تشخیص طبع بر اساس گروه خونی

هر گروه خونی، استعداد بیشتری به یکی از اخلاط چهارگانه و در نتیجه، به یک مزاج خاص دارد. البته این یک قانون مطلق نیست، اما می تواند سرنخ های خوبی به دست دهد:

• گروه خونی O: غالباً متمایل به مزاج دموی (گرم و تر) هستند.
• گروه خونی A: بیشتر متمایل به مزاج بلغمی (سرد و تر) هستند.
• گروه خونی B: معمولاً متمایل به مزاج صفراوی (گرم و خشک) هستند.
• گروه خونی AB: ترکیبی از ویژگی های مزاج های مختلف را دارند، اما بیشتر به سمت مزاج سوداوی (سرد و خشک) متمایل هستند.

این ارتباط بین گروه خونی و مزاج، به دلیل تأثیر ژنتیک و خصوصیات بیوشیمیایی هر گروه خونی بر سیستم های بدنی و در نتیجه، بر تعادل اخلاط است.

تشخیص طبع با توجه به سن و مراحل زندگی

مزاج انسان در طول عمر دستخوش تغییر می شود و هر مرحله از زندگی، مزاج خاصی را غالب می کند. این تغییرات فیزیولوژیک بر اخلاط و در نتیجه بر مزاج فرد تأثیر می گذارد:

• از تولد تا 17 سالگی (دوران کودکی و نوجوانی): غلبه طبع دم (گرم و تر) و صفرا (گرم و خشک). این دوران با رشد سریع، انرژی بالا و فعالیت بدنی زیاد همراه است.
• از 17 تا 35 سالگی (دوران جوانی): غلبه طبع صفرا (گرم و خشک). در این دوره، حرارت بدن بالاست و فرد در اوج پویایی و انرژی قرار دارد.
• از 25 تا 51 سالگی (دوران میانسالی): غلبه طبع سودا (سرد و خشک). با افزایش سن، به تدریج سردی و خشکی در بدن افزایش می یابد.
• از 51 سالگی به بالا (دوران پیری): غلبه طبع بلغم (سرد و تر). این دوره با کاهش حرارت و افزایش رطوبت و سردی در بدن همراه است.

زمانی که مزاج اصلی فرد با مزاج سنی او همسو شود، ممکن است دچار بدحالی یا بیماری شود؛ مثلاً فردی با مزاج اصلی گرم و خشک، در سن جوانی (که صفرا غالب است) ممکن است بیش از حد دچار غلبه صفرا شده و علائم آن را تجربه کند. اما اگر مزاج اصلی فرد با مزاج سنی در تضاد باشد، می تواند به تعادل و شادابی منجر شود؛ مثلاً فردی با مزاج سرد و مرطوب (بلغمی) در سن جوانی، به دلیل غلبه گرمی و خشکی در این سن، به تعادل بیشتری دست می یابد.

تشخیص طبع با توجه به رنگ پوست

رنگ پوست می تواند یکی از نشانه های مهم در تشخیص مزاج باشد:

• پوست سرخ و شاداب: نشان دهنده غلبه دم (گرم و تر).
• پوست متمایل به زردی: نشان دهنده غلبه صفرا (گرم و خشک).
• پوست تیره و کدر: نشان دهنده غلبه سودا (سرد و خشک).
• پوست سفید و روشن: نشان دهنده غلبه بلغم (سرد و تر).

تشخیص طبع بر اساس خواب و بیداری

الگوهای خواب نیز می تواند سرنخ هایی از مزاج به دست دهد:

• خواب سنگین و عمیق: معمولاً در افراد دموی (گرم و تر) دیده می شود.
• خواب سبک و همراه با بی قراری: در افراد صفراوی (گرم و خشک) شایع است.
• بی خوابی و خواب منقطع: از علائم غلبه سودا (سرد و خشک) است.
• خواب زیاد و سنگین همراه با کسالت پس از بیداری: در افراد بلغمی (سرد و تر) رایج است.

شناخت این عوامل و ترکیب آن ها با یکدیگر، به فرد کمک می کند تا به درک جامع تری از طبع و مزاج خود دست یابد. با این حال، برای تشخیص دقیق و برنامه ریزی درمانی، همواره مشورت با متخصص طب سنتی توصیه می شود.

غلبه اخلاط: علل و پیامدهای عدم تعادل مزاجی

مفهوم «غلبه» در طب سنتی به معنای افزایش بیش از حد یک یا چند خلط در بدن است که از حالت تعادل خارج شده و منجر به بروز علائم و بیماری های خاص می شود. این غلبه می تواند ناشی از عوامل متعددی باشد که مهم ترین آن ها شامل رژیم غذایی نامناسب، سبک زندگی ناسالم، عوامل محیطی و حتی شرایط روحی و روانی است. کتاب مزاج شناسی علیرضا قاسمی به تفصیل به علل بالا رفتن هر یک از اخلاط و پیامدهای آن می پردازد.

علل افزایش و غلبه اخلاط در بدن

غلبه خلط دم (گرم و تر):
غلبه دم معمولاً ناشی از مصرف بیش از حد غذاهای گرم و تر، پرخوری، کم تحرکی و قرار گرفتن طولانی مدت در محیط های گرم و مرطوب است. غذاهایی مانند گوشت قرمز، شیرینی جات، خرما و ادویه های گرم می توانند به افزایش دم منجر شوند. پیامدهای غلبه دم شامل فشار خون بالا، سرخی چهره و چشم ها، جوش و دمل، خون ریزی از بینی و لثه، و احساس سنگینی در سر و بدن است. این افراد ممکن است دچار عصبانیت و پرخاشگری شوند و خواب سنگینی داشته باشند.

غلبه خلط صفرا (گرم و خشک):
افزایش صفرا غالباً به دلیل مصرف زیاد غذاهای گرم و خشک، تند و چرب، مانند فلفل، زنجبیل، سیر داغ، و همچنین مصرف بیش از حد گوشت، چای و قهوه است. استرس، خشم و کم خوابی نیز می توانند موجب افزایش صفرا شوند. علائم غلبه صفرا شامل زردی پوست و چشم، خشکی دهان و بینی، تلخی دهان، ریزش مو، بی خوابی، عصبانیت، تشنگی زیاد، سوزش ادرار و خارش بدن است. این افراد ممکن است دچار سوءهاضمه و یبوست شوند.

غلبه خلط بلغم (سرد و تر):
غلبه بلغم نتیجه مصرف بیش از حد غذاهای سرد و تر، مانند لبنیات (ماست، دوغ، شیر)، ترشیجات، خیار و هندوانه، غذاهای فست فودی و همچنین کم تحرکی و قرار گرفتن در محیط های سرد و مرطوب است. این افراد ممکن است دچار ضعف هضم، چاقی، افزایش ترشحات بینی و پشت حلق (خلط)، ورم مفاصل، سستی و بی حالی، خواب آلودگی مفرط، مشکلات حافظه و تمرکز و تکرر ادرار شوند. پوستشان سرد و مرطوب است و در فصول سرد سال علائمشان تشدید می شود.

غلبه خلط سودا (سرد و خشک):
افزایش سودا بیشتر به دلیل مصرف غذاهای سرد و خشک، مانند غذاهای کنسروی، غذاهای مانده، فست فودها، بادمجان، عدس، چای پررنگ، قهوه و الکل است. استرس مزمن، افکار منفی، غم و غصه طولانی مدت و کم خوابی نیز به افزایش سودا کمک می کنند. پیامدهای غلبه سودا شامل خشکی و تیرگی پوست، یبوست مزمن، افسردگی، وسواس، افکار منفی، اضطراب، بی خوابی، دردهای مفصلی، واریس و ریزش مو است. این افراد ممکن است بسیار درون گرا و شکاک شوند.

آیا مزاج قابل تغییر است؟

مزاج اصلی و ذاتی هر فرد که در بدو تولد با اوست، معمولاً ثابت است و تغییر نمی کند. این مزاج، پایه و اساس ساختار بدنی و ژنتیکی فرد را تشکیل می دهد. اما چیزی که می تواند تغییر کند، «طبع اکتسابی» یا «مزاج عارضی» است. مزاج عارضی تحت تأثیر عواملی مانند رژیم غذایی، سبک زندگی، آب و هوا، استرس های روحی و حتی داروها ممکن است دچار غلبه یکی از اخلاط شود. این غلبه اخلاط باعث می شود فرد علائمی را تجربه کند که ممکن است با مزاج اصلی او متفاوت باشد. هدف طب سنتی، تعدیل همین غلبه ها و بازگرداندن بدن به حالت تعادل است، نه تغییر مزاج اصلی. به عنوان مثال، یک فرد با مزاج اصلی گرم و تر (دموی) ممکن است به دلیل مصرف زیاد غذاهای سرد و تر، دچار غلبه بلغم شود و علائم بلغمی را تجربه کند؛ در این حالت، هدف، رفع غلبه بلغم و بازگرداندن او به تعادل مزاج دموی است.

درمان و تعدیل غلبه اخلاط چهارگانه: بازگشت به تعادل

اصول کلی تعدیل طبایع در طب سنتی بر پایه بازگرداندن بدن به حالت تعادل اخلاط است. این رویکرد شامل تغییر در رژیم غذایی، اصلاح سبک زندگی، استفاده از داروهای گیاهی و انجام تدابیر درمانی خاص است. علیرضا قاسمی در کتاب مزاج شناسی به راهکارهای عملی برای تعدیل غلبه هر یک از اخلاط پرداخته است که در ادامه به صورت خلاصه به آن ها اشاره می شود:

تعدیل غلبه صفرا (مزاج گرم و خشک)

علائم اصلی غلبه صفرا: زردی پوست و چشم، خشکی دهان و بینی، تلخی دهان، تشنگی زیاد، بی خوابی، عصبانیت، سوزش ادرار، خارش بدن، و ریزش مو.
رویکردهای کلی درمانی: هدف، کاهش گرمی و خشکی بدن و افزایش رطوبت و سردی است.

1. تغذیه: مصرف غذاهای با طبع سرد و تر مانند آب، ماست، دوغ، کاهو، خیار، هندوانه، آلو، گشنیز، کدو، سیب، سوپ جو و ماهی توصیه می شود. پرهیز از غذاهای گرم و خشک، تند، چرب و شور مانند فلفل، سیر داغ، خرما، موز، گوشت قرمز، و چای پررنگ ضروری است.
2. سبک زندگی: پرهیز از قرار گرفتن در معرض آفتاب و گرما، استحمام با آب خنک، استراحت کافی، کاهش استرس و خشم. فعالیت بدنی متعادل در محیط خنک.
3. گیاهان دارویی: خاکشیر، بارهنگ، کاسنی، ترنجبین، عناب، آبغوره و سکنجبین.

تعدیل غلبه سودا (مزاج سرد و خشک)

علائم اصلی غلبه سودا: خشکی و تیرگی پوست، یبوست مزمن، افسردگی، وسواس، افکار منفی، اضطراب، بی خوابی، دردهای مفصلی، واریس و ریزش مو.
رویکردهای کلی درمانی: هدف، افزایش گرمی و تری بدن و کاهش سردی و خشکی است.

1. تغذیه: مصرف غذاهای با طبع گرم و تر مانند انجیر، خرما، انگور، عسل، بادام، گوشت گوسفند، قلم گاو، روغن زیتون، و همچنین استفاده از ادویه های گرم مانند دارچین و زنجبیل. پرهیز از غذاهای سرد و خشک مانند عدس، بادمجان، پنیر کهنه، غذاهای فریز شده و فست فود.
2. سبک زندگی: مصرف آب ولرم، حمام گرم، انجام ماساژ با روغن های گرم (مانند روغن کنجد یا بادام شیرین)، ورزش ملایم، پرهیز از غم و اندوه و ایجاد محیطی شاد و پرنور.
3. گیاهان دارویی: سنبل الطیب، گاوزبان، بیدمشک، زعفران، گلاب و مفرحات.

تعدیل غلبه دم (مزاج گرم و تر)

علائم اصلی غلبه دم: سرخی چهره و چشم، فشار خون بالا، جوش و دمل، خون ریزی از بینی و لثه، احساس سنگینی در سر و بدن، خواب زیاد و سنگین.
رویکردهای کلی درمانی: هدف، کاهش گرمی و تری و افزایش سردی و خشکی است.

1. تغذیه: مصرف غذاهای با طبع سرد و خشک مانند کاهو، خیار، آلو، آبلیمو، زرشک، سرکه، سماق، ماهی، و حبوبات. پرهیز از پرخوری و مصرف زیاد غذاهای گرم و تر مانند گوشت قرمز، شیرینی جات، خرما و ادویه های گرم.
2. سبک زندگی: فعالیت بدنی منظم و متوسط، کاهش استرس، حجامت و فصد (تحت نظر متخصص)، کاهش خواب.
3. گیاهان دارویی: خاکشیر، بارهنگ، آب زرشک، آبلیمو، و سکنجبین.

تعدیل غلبه بلغم (مزاج سرد و تر)

علائم اصلی غلبه بلغم: چاقی، پف آلودگی صورت و چشم، ضعف هضم، خلط پشت گلو، سردی دست و پا، بی حالی و کسالت، خواب آلودگی مفرط، مشکلات حافظه و تمرکز.
رویکردهای کلی درمانی: هدف، افزایش گرمی و خشکی و کاهش سردی و تری است.

1. تغذیه: مصرف غذاهای با طبع گرم و خشک مانند عسل، زنجبیل، دارچین، سیر، فلفل، گوشت شتر، بوقلمون، نخود، گردو و بادام. پرهیز از غذاهای سرد و تر مانند لبنیات (به خصوص دوغ و ماست)، ترشیجات، خیار و هندوانه.
2. سبک زندگی: افزایش فعالیت بدنی، پرهیز از بی تحرکی، پوشیدن لباس های گرم، استحمام با آب گرم، و دوری از محیط های سرد و مرطوب.
3. گیاهان دارویی: آویشن، زنیان، زنجبیل، دارچین، مصطکی، و عسلاب.

برای هرگونه درمان و تعدیل مزاج، به ویژه در موارد بیماری های مزمن یا علائم شدید، مشورت با یک پزشک متخصص طب سنتی ضروری است. خوددرمانی بدون دانش کافی می تواند عواقب نامطلوبی داشته باشد و تشخیص دقیق مزاج و نوع غلبه اخلاط، نیازمند تجربه و تخصص است.

نتیجه گیری

مزاج شناسی، دانشی عمیق و کاربردی از طب سنتی ایران است که به ما کمک می کند تا با شناخت طبیعت درونی خود و مکانیسم های پیچیده بدن، به درک بهتری از سلامتی و بیماری برسیم. همانطور که در خلاصه کتاب مزاج شناسی علیرضا قاسمی مورد بررسی قرار گرفت، هر فردی دارای یک مزاج منحصر به فرد است که بر تمامی جنبه های زندگی او، از جسمانی و فکری گرفته تا روحی و رفتاری، تأثیر می گذارد.

شناخت اخلاط چهارگانه – دم، صفرا، سودا و بلغم – و فهم نقش حیاتی آن ها در حفظ تعادل بدن، گامی مهم در مسیر خودشناسی و پیشگیری از بیماری هاست. این کتاب به ما می آموزد که چگونه با مشاهده ویژگی های ظاهری و رفتاری، توجه به عوامل سنی و محیطی، و حتی در نظر گرفتن گروه خونی، به تشخیص طبع خود نزدیک شویم. همچنین، با آگاهی از علل غلبه اخلاط و پیامدهای آن، می توانیم با تدابیر تغذیه ای و سبک زندگی مناسب، به سمت تعادل و سلامت پایدار حرکت کنیم.

کتاب مزاج شناسی علیرضا قاسمی، یک راهنمای جامع و دست یافتنی برای هر کسی است که به دنبال بهبود کیفیت زندگی خود از طریق اصول طب سنتی است. این اثر نه تنها مفاهیم پیچیده را به زبانی ساده و قابل فهم بیان می کند، بلکه راهکارهای عملی و کاربردی را برای حفظ سلامت و مقابله با عدم تعادل مزاجی ارائه می دهد.

با به کارگیری اصول آموخته شده در این خلاصه، می توانید اولین گام های خود را در مسیر خودشناسی و مراقبت از سلامت بردارید. برای درک عمیق تر، آشنایی با جزئیات بیشتر و کشف رازهای پنهان طبیعت بدن خود، تهیه و مطالعه کامل کتاب مزاج شناسی اثر علیرضا قاسمی را به شما توصیه می کنیم. این کتاب می تواند چراغ راهی برای دستیابی به زندگی سالم تر و شادتر باشد.