قانون اعدام در ایران

در نظام قضایی جمهوری اسلامی ایران، مجازات اعدام به عنوان شدیدترین کیفر قانونی، برای طیف وسیعی از جرائم اعمال می شود که ریشه های عمیقی در فقه اسلامی و قوانین مدنی دارد. این مجازات نه تنها شامل جرائم سنگین علیه اشخاص و امنیت ملی می شود، بلکه برخی جرائم مرتبط با مواد مخدر و مسائل اخلاقی را نیز در بر می گیرد.

مجازات اعدام، به دلیل ماهیت بازگشت ناپذیر و تأثیرات گسترده اجتماعی و حقوقی خود، همواره موضوع بحث های داغ در داخل ایران و مجامع بین المللی بوده است. این مجازات، که از دیرباز در بسیاری از جوامع بشری وجود داشته، در ایران بر اساس «قانون مجازات اسلامی» و تحت دسته بندی های مشخصی از جمله قصاص، حد و تعزیر اعمال می گردد. پیچیدگی های فقهی، حقوقی، و اجتماعی مرتبط با اجرای آن، ضرورت بررسی عمیق و جامع این موضوع را دوچندان می سازد. در این مقاله به بررسی تمامی جنبه های مرتبط با قانون اعدام در ایران، از مبانی قانونی و فقهی تا انواع جرائم مستوجب اعدام، روند قضایی، روش های اجرا، آمار و روندهای تاریخی، و همچنین انتقادات داخلی و بین المللی می پردازیم.

مبانی قانونی و فقهی اعدام در ایران

جایگاه مجازات اعدام در نظام حقوقی ایران به دلیل پیوند عمیق با شریعت اسلامی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. قانون مجازات اسلامی جمهوری اسلامی ایران، که برگرفته از منابع فقهی است، اعدام را در سه دسته اصلی قصاص، حد و تعزیر تعریف و اعمال می کند. این دسته بندی ها، هر یک با شرایط، ضوابط و مصادیق خاص خود، چارچوب قانونی اجرای این مجازات را فراهم می آورند. درک این مبانی برای تحلیل دقیق قانون اعدام در ایران ضروری است.

جایگاه اعدام در قانون مجازات اسلامی

قانون مجازات اسلامی (مصوب ۱۳۹۲ و اصلاحات بعدی) اصلی ترین سند قانونی است که احکام مربوط به اعدام را در ایران تنظیم می کند. این قانون به تفصیل به جرائمی می پردازد که مجازات آن ها قصاص، حد یا تعزیر است و در برخی موارد، اعدام را به عنوان مجازاتی برای این جرائم پیش بینی کرده است. در کنار این قانون، آیین نامه ها و بخشنامه های قضایی نیز به تبیین جزئیات اجرایی می پردازند، از جمله «آیین نامه نحوه اجرای احکام اعدام، رجم، صلب، قطع یا نقص عضو».

تفاوت های رویکرد شرع و قوانین مدنی در برخی جرائم قابل توجه است. در حالی که بسیاری از احکام اعدام ریشه در فقه اسلامی دارند، برخی قوانین نیز از حقوق مدنی پیش از انقلاب برگرفته شده اند، مانند قوانین مربوط به قاچاق مواد مخدر که بخش عمده ای از اعدام ها را شامل می شود و ریشه های شرعی مستقیم ندارند. این دوگانگی در برخی موارد موجب بحث های حقوقی و فقهی شده است.

دسته بندی انواع حکم اعدام

در ایران، احکام اعدام به سه دسته کلی تقسیم می شوند که هر یک منطق و شرایط خاص خود را دارند:

قصاص نفس

قصاص نفس، مجازاتی است که در برابر قتل عمد اعمال می شود و اساس آن بر قاعده یک زندگی در برابر یک زندگی استوار است. این حکم ماهیتی خصوصی دارد، به این معنا که اجرای آن منوط به درخواست اولیاء دم (خانواده مقتول) است.

* تعریف و شرایط اجرای آن: قصاص نفس برای قتل عمدی است که با قصد و نیت مجرمانه انجام شده باشد. شرایط اثبات آن شامل اقرار متهم، شهادت دو شاهد عادل، یا علم قاضی است.
* حق اولیاء دم: اولیاء دم دارای سه حق اصلی هستند:
* عفو: بخشش قاتل بدون دریافت هیچ گونه وجهی.
* دریافت دیه: صرف نظر کردن از قصاص در ازای دریافت مبلغی به عنوان دیه. دیه، مبلغی است که توسط دولت تعیین می شود و معادل قیمت ۱۰۰ شتر است و خانواده قربانی می تواند آن را از قاتل دریافت کند. در عمل، مبلغ دیه بین طرفین مذاکره می شود و ممکن است کمتر یا بیشتر از مقدار رسمی باشد. اگر قاتل نتواند دیه را پرداخت کند، تا زمان پرداخت در زندان می ماند.
* درخواست قصاص: اصرار بر اجرای حکم اعدام.
* موارد استثنایی عدم اجرای قصاص: در برخی شرایط، قصاص نفس اجرا نمی شود، مانند:
* دفاع مشروع (در صورتی که قتل برای دفاع از جان یا ناموس صورت گرفته باشد).
* قتل فرزند توسط پدر (در این مورد پدر قصاص نمی شود، اما به حبس و پرداخت دیه محکوم می شود).
* قتل در حال جنون.
* در صورتی که قربانی همسر مرتکب باشد و مرتکب همسر را در حال ارتکاب زنا مشاهده کرده باشد (در این صورت مجازات حبس است).
* نقش دیه در قصاص: دیه به عنوان یک سازش خصوصی بین خانواده قربانی و مرتکب عمل می کند. قضات اغلب سعی می کنند خانواده را به بخشش قاتل و دریافت دیه تشویق کنند و گاهی حتی حکم اعدام تا پنج سال به تعویق می افتد تا فرصت برای مصالحه و جمع آوری دیه فراهم شود.

اعدام حدی

حدود، مجازات هایی هستند که میزان و نوع آن ها در شرع معین شده و قاضی نمی تواند در آن ها تغییر ایجاد کند. اعدام حدی برای جرائمی است که در قرآن و احادیث به صراحت مجازات مرگ برای آن ها تعیین شده است. اثبات جرائم حدی نیازمند شرایط بسیار سختگیرانه ای است و در صورت وجود شک و شبهه، مجازات حدی اعمال نمی شود و پرونده به عنوان جرم تعزیری پیگیری می شود. امکان توبه در جرایم حدی وجود دارد و در صورت توبه قبل از اثبات کامل جرم، مجازات ممکن است عفو شود.

* فهرست جرائم حدی مستوجب اعدام:
* محاربه و افساد فی الارض: این اتهامات علیه افرادی که دست به اقدامات مسلحانه علیه نظام می زنند یا با اعمال خود فساد در زمین ایجاد می کنند، مطرح می شود. کاربرد آن در موارد امنیتی و سیاسی نیز شایع است.
* بغی: شورش مسلحانه علیه حکومت اسلامی، به ویژه علیه معترضان در برخی اعتراضات.
* زنا: در موارد خاصی مانند زنای محصنه (مرد یا زن متأهل با فرد دیگر)، زنا با محارم، زنا به عنف (تجاوز جنسی)، یا زنای مرد غیرمسلمان با زن مسلمان. اثبات زنا نیازمند چهار شاهد عادل یا چهار بار اقرار است.
* لواط: در شرایط خاص و در صورت تکرار.
* سب النبی: اهانت به پیامبر اسلام، دختر ایشان یا سایر ائمه اطهار.
* ارتداد: تغییر دین از اسلام.
* تکرار شرب خمر: در بار سوم یا چهارم (هرچند به ندرت اعمال می شود).

اعدام تعزیری

تعزیر مجازات هایی است که میزان و نوع آن به تشخیص حاکم شرع یا قاضی بستگی دارد و برای جرائمی اعمال می شود که مجازات مشخصی در شرع برای آن ها تعیین نشده یا شرایط اثبات حد فراهم نباشد. در موارد بسیار نادر و استثنایی، اعدام به عنوان مجازات تعزیری تعیین می شود.

* موارد اعدام تعزیری:
* تکرار برخی جرائم: مانند تکرار سرقت پس از چندین بار مجازات.
* جرائم اقتصادی کلان: که موجب اخلال عمده در نظم اقتصادی کشور شوند و ممکن است تحت عنوان افساد فی الارض نیز قرار گیرند.
* برخی جرائم نظامی: مانند فرار از جبهه در زمان جنگ یا همکاری با دشمن.

جرایم مستوجب اعدام در قانون ایران

قانون مجازات اسلامی ایران طیف وسیعی از جرائم را مستوجب مجازات اعدام می داند. این جرائم به دسته بندی های مختلفی تقسیم می شوند که شامل اقدامات علیه اشخاص، امنیت ملی، جرائم مواد مخدر، و جرائم اخلاقی هستند.

جرایم علیه اشخاص و تمامیت جسمانی

* قتل عمد (قصاص): اصلی ترین جرم در این دسته است که پیش تر توضیح داده شد.
* تجاوز جنسی (زنا به عنف): در ایران تجاوز جنسی با مجازات اعدام روبرو می شود. اثبات آن نیازمند چهار شاهد یا چهار اقرار متهم است، اما در عمل اغلب بر اساس اقرار یا علم قاضی حکم صادر می شود. قربانی تجاوز می تواند با دریافت جرحه (معادل مهریه) و دیه برای جراحات، از ادامه پیگیری اتهامات صرف نظر کند، اما متجاوز همچنان با مجازات های تعزیری مانند شلاق و حبس مواجه خواهد بود.
* آدم ربایی: در برخی موارد که همراه با آزار و اذیت، سوءقصد به جان، یا هدف قرار دادن امنیت جامعه باشد، می تواند مستوجب اعدام باشد.

جرایم علیه امنیت ملی و نظام

این دسته از جرائم اغلب با اتهامات محاربه، افساد فی الارض و بغی همراه هستند که دامنه وسیعی از اقدامات را در بر می گیرد.

* محاربه، افساد فی الارض، بغی: این اتهامات علیه کسانی که دست به شورش مسلحانه علیه نظام، جاسوسی، خیانت، تشکیل گروه های تروریستی یا مسلحانه علیه نظام می زنند، اعمال می شود. همچنین فعالیت های سیاسی و مخالفت با دولت، در صورت تشخیص مراجع قضایی، ممکن است با این عناوین مجازات شوند. برخی از جرائم اقتصادی کلان که منجر به اخلال در اقتصاد کشور شوند نیز می توانند تحت عنوان افساد فی الارض قرار گیرند.
* جاسوسی و خیانت: افشای اطلاعات محرمانه دولتی به دشمن یا فعالیت به نفع سرویس های اطلاعاتی بیگانه.
* تروریسم و تشکیل گروه های مسلح علیه نظام: اقداماتی که با هدف ایجاد ناامنی، ترس و وحشت در جامعه انجام می شود.

جرایم مرتبط با مواد مخدر

قاچاق مواد مخدر، به ویژه در حجم بالا، یکی از اصلی ترین دلایل صدور و اجرای حکم اعدام در ایران است.

* قاچاق مواد مخدر: این جرم سهم عمده ای در آمار اعدام های ایران دارد. نوع مواد، حجم قاچاق، و نقش فرد در شبکه قاچاق تعیین کننده مجازات است.
* تغییرات قانونی اخیر: در سال های اخیر، تغییراتی در قانون مبارزه با مواد مخدر اعمال شده که با هدف کاهش تعداد اعدام ها، شرایط سختگیرانه تری برای صدور حکم اعدام در نظر گرفته است، اما همچنان آمار اعدام های مرتبط با مواد مخدر بالاست.

جرایم اخلاقی و منافی عفت

* زنا: مجازات زنای محصنه یا زنا با محارم، اعدام (سنگسار) است. در موارد دیگر مانند زنای غیرمحصنه، مجازات شلاق است و در صورت تکرار چهارم، به اعدام محکوم می شود.
* لواط: در قانون ایران مجازات لواط اعدام است. نوع اعدام توسط قاضی تعیین می شود، اما در عمل معمولاً به دار زدن است. اثبات آن مشابه زنا است و احکام آن بسیار نادر است. اگر یکی از طرفین کمتر از ۱۸ سال باشد، مجازات شلاق برای او اعمال می شود.
* سوءاستفاده جنسی از کودکان: این جرم نیز در موارد شدید و با توجه به شرایط خاص می تواند مستوجب اعدام باشد.

سایر جرایم

* دزدی مسلحانه: در برخی موارد خاص که همراه با خشونت و ایجاد رعب و وحشت باشد، ممکن است به عنوان محاربه شناخته شده و مجازات اعدام داشته باشد.
* ارتداد و سب النبی: ارتداد (تغییر دین از اسلام) اگرچه در قانون جزایی ایران به صراحت مدون نشده، اما بر اساس فقه اسلامی مورد پیگرد قرار می گیرد و می تواند مجازات اعدام را برای مردان در پی داشته باشد. برای زنان، حداکثر مجازات حبس ابد است. سب النبی (اهانت به پیامبر اسلام) نیز مجازات اعدام یا حبس را در پی دارد.
* جرائم اقتصادی کلان: در صورتی که تحت عنوان افساد فی الارض قرار گیرند، می تواند مجازات اعدام داشته باشند.
* برخی جرائم نظامی: مانند فرار از جبهه یا همکاری با دشمن در زمان جنگ.

روند قضایی و شیوه های اجرای اعدام

فرآیند قضایی منجر به حکم اعدام در ایران از مراحل مختلفی عبور می کند که از ساختار دادگاه ها شروع شده و به تشریفات اجرای حکم و روش های خاص آن می رسد. این روند، به ویژه در دادگاه های انقلاب، همواره مورد بحث و انتقاد بوده است.

ساختار دادگاه ها و مراحل دادرسی

در ایران، سه نوع دادگاه کیفری اصلی وجود دارد که می توانند حکم اعدام صادر کنند:

* دادگاه های کیفری یک: این دادگاه ها به جرائم مهم، جرائم حدی و قصاص مانند قتل، تجاوز و سرقت رسیدگی می کنند و صلاحیت صدور حکم اعدام را دارند.
* دادگاه های انقلاب اسلامی: این دادگاه ها به جرائم علیه امنیت ملی، قاچاق (به ویژه مواد مخدر و سلاح)، تروریسم، جعل، و خیانت به کشور رسیدگی می کنند. ویژگی اصلی این دادگاه ها سرعت دادرسی و در برخی موارد، عدم رعایت کامل تشریفات آیین دادرسی کیفری است که انتقادات زیادی را به همراه داشته است. بسیاری از اعدام های مرتبط با جرائم سیاسی و مواد مخدر توسط این دادگاه ها صادر می شود.
* دیوان عالی کشور: احکام اعدام پس از صدور در دادگاه های بدوی، برای تأیید یا رد به دیوان عالی کشور ارجاع می شوند. دیوان عالی می تواند حکم را تأیید، رد، یا پرونده را برای رسیدگی مجدد به دادگاه پایین تر ارجاع دهد. اگرچه هیچ محدودیتی برای تعداد دفعات درخواست تجدیدنظر وجود ندارد، اما در صورت اثبات جرم، حکم تأیید خواهد شد.
* نقش دادستان و قضات: دادستان ها نقش مهمی در صدور کیفرخواست و نظارت بر اجرای احکام دارند. قضات، به ویژه در دادگاه های انقلاب، به دلیل صدور احکام سنگین و سرعت دادرسی مورد توجه بوده اند.

تشریفات اجرای حکم اعدام

«آیین نامه نحوه اجرای احکام اعدام، رجم، صلب، قطع یا نقص عضو مصوب ۱۳۷۰» جزئیات دقیق اجرای احکام اعدام را مشخص می کند. برخی از مواد کلیدی این آیین نامه و تشریفات مرتبط با آن عبارتند از:

* اطلاع رسانی: دادستان مجری حکم، حداقل ۴۸ ساعت قبل از زمان اجرای حکم، مراتب را به مراجع ذیل اطلاع می دهد: رئیس نیروهای انتظامی، رئیس اداره زندان، پزشک قانونی یا پزشک معتمد، یکی از روحانیون (برای انجام تشریفات مذهبی)، منشی دادگاه (برای قرائت حکم)، وکیل محکوم علیه و اولیاء دم مقتول.
* معاینه و ملاقات: قبل از اجرای حکم، پزشک قانونی محکوم را معاینه می کند و در صورت عدم وجود مانع جسمی، دادستان به محکوم اطلاع می دهد که می تواند با افراد مورد نظر خود ملاقات کند، مشروط بر آنکه موجب تأخیر در اجرای حکم نشود. محکوم حق دارد وصیت نامه خود را کتباً یا شفاهاً بیان کند.
* تعویق در اجرای حکم: اجرای حکم در موارد زیر به تعویق می افتد:
* زنان باردار یا تازه وضع حمل کرده: تا سه ماه پس از وضع حمل.
* زنان شیرده: اگر اجرای مجازات موجب لطمه به سلامتی طفل شود، تا رسیدن طفل به سن دو سالگی.
* افراد مریض: اگر طبق نظر پزشک اجرای مجازات مانع از اجرای آن باشد، تا رفع مانع.
* موقع اجرای حکم: معمولاً اول طلوع آفتاب خواهد بود، مگر اینکه دادگاه دستور خاصی صادر کرده باشد.
* حضور مقامات: اجرای حکم با حضور دادستان، رئیس زندان، رئیس نیروهای انتظامی، منشی دادگاه و سایر افرادی که حق حضور دارند، انجام می شود.
* صورت جلسه و عکس برداری: پس از اجرای حکم، صورت جلسه تهیه و به امضای افراد حاضر می رسد و از مراسم اجرای حکم عکس برداری می شود. خبر اجرای حکم با ذکر نوع جرم و خلاصه رأی دادگاه در روزنامه ها منتشر می گردد.
* حق درخواست عفو: محکوم علیه می تواند درخواست عفو کند و در این صورت، اجرای حکم تا اعلام نتیجه از سوی کمیسیون فوق العاده عفو و بخشودگی به تأخیر می افتد.

روش های اصلی اجرای اعدام در ایران

در ایران، روش های مختلفی برای اجرای حکم اعدام وجود داشته است، اما برخی از آن ها رایج تر و برخی دیگر نادرتر هستند:

دار زدن

دار زدن رایج ترین روش اعدام در ایران در قرن ۲۱ است. این اعدام ها اغلب در زندان و در موارد جدی تر یا برای ایجاد بازدارندگی، در میدان های عمومی شهر انجام می شود.

* نحوه اجرا: دارهای ایران معمولاً ساده هستند و می توانند چند نفر را به طور همزمان نگه دارند. اعدام های عمومی اغلب با استفاده از جرثقیل های متحرک انجام می شود. طناب های دار ضخیم هستند و مرگ معمولاً بر اثر خفگی و قطع جریان خون به مغز رخ می دهد که ممکن است ۱۰ تا ۲۰ دقیقه به طول انجامد و درد و رنج زیادی را برای محکوم در پی داشته باشد.
* موارد معروف: اعدام محمد بیجه، خون آشام صحرا، در سال ۲۰۰۵ و شهلا جاهد در سال ۲۰۱۰ از جمله موارد معروف اعدام با چوبه دار هستند. همچنین اعدام عاطفه سهاله ۱۶ ساله در سال ۲۰۰۴ در ملاءعام به اتهام زنا و جرائم علیه عفت نمونه ای از موارد جنجالی است.

سنگسار

سنگسار روشی است که ریشه در فقه اسلامی دارد و عمدتاً برای جرم زنای محصنه اعمال می شود.

* پیشینه و وضعیت قانونی: این روش در دهه های ابتدایی انقلاب گزارش شده است، اما با فشارهای بین المللی و داخلی، موارد اجرای آن بسیار نادر شده است. با این حال، تا سال ۲۰۱۹، فدراسیون بین المللی حقوق بشر اعلام کرد که سنگسار همچنان در قانون ایران پیش بینی شده و چند نفر در انتظار اجرای حکم هستند.
* نحوه اجرا: محکوم به سنگسار در گودالی قرار می گیرد؛ زنان تا گردن و مردان تا کمر. سپس دیگران به سمت او سنگ پرتاب می کنند. قانون ایران تأکید دارد که سنگ ها باید به اندازه ای کوچک باشند که فوراً کشنده نباشند. در برخی موارد، امکان فرار از گودال وجود دارد که در این صورت مجازات خاتمه می یابد، هرچند گزارش هایی از برگرداندن اجباری افراد به گودال نیز وجود دارد.

تیرباران

تیرباران روشی بود که عمدتاً در سال های ابتدایی انقلاب اسلامی (پس از ۱۳۵۷) برای جرائم سیاسی و امنیتی استفاده می شد.

* تاریخچه و موارد اجرا: هزاران نفر به اتهاماتی مانند قاچاق مواد مخدر، محاربه و مخالفت با نظام، توسط دادگاه های انقلاب با تیرباران اعدام شدند. بسیاری از وزرای سابق شاه و فرماندهان نظامی، مانند امیرعباس هویدا (نخست وزیر پیشین) و ژنرال نعمت الله نصیری (رئیس ساواک)، با این روش اعدام شدند. اعدام های دسته جمعی سال ۱۳۶۷ نیز در مواردی با تیرباران انجام گرفت.
* کاهش کاربرد: از اواخر دهه ۱۹۸۰، کاربرد تیرباران به شدت کاهش یافته و تقریباً تمام اعدام ها با روش دار زدن انجام می شود.

پرتاب از بلندی

پرتاب از بلندی از روش های نادر اجرای اعدام است که گزارش های محدودی درباره آن وجود دارد، به ویژه در پرونده های مرتبط با همجنس گرایی یا تجاوز و آدم ربایی. به عنوان مثال، در سال ۲۰۰۸ سازمان عفو بین الملل گزارشی از محکومیت دو مرد به پرتاب از صخره در شیراز منتشر کرد.

آمار و روندهای اعدام در ایران

ایران همواره یکی از کشورهای پیشتاز در اجرای مجازات اعدام در سطح جهان بوده است. آمارها و روندهای مربوط به اعدام در این کشور، به ویژه در دهه های اخیر، نگرانی های جدی حقوق بشری را برانگیخته است.

ایران در آمار جهانی اعدام

ایران به طور مداوم پس از چین، بالاترین نرخ اعدام را در جهان دارد و در سال های اخیر در رتبه دوم جهانی قرار گرفته است. سازمان های حقوق بشری بین المللی مانند عفو بین الملل و سازمان ملل متحد، آمار اعدام ها در ایران را به دقت رصد و گزارش می کنند، هرچند مقامات ایرانی اغلب این ارقام را اغراق آمیز می خوانند.

برای نمونه، در سال ۲۰۲۳، ایران با اعدام دست کم ۸۵۳ نفر، مسئول ۷۴ درصد از کل اعدام های ثبت شده در جهان بود. این آمار در سال ۲۰۲۴ به حداقل ۹۷۵ تن افزایش یافت که نشان دهنده افزایش ۱۷ درصدی نسبت به سال قبل بود. از این تعداد، تنها حدود ۹۵ مورد (کمتر از ۱۰ درصد) به طور رسمی توسط مقامات ایرانی گزارش شدند، به این معنی که ۸۸۰ مورد اعدام بدون اعلام رسمی انجام شده اند.

روندهای آماری سالانه

* سال ۲۰۲۱: گزارش ها حاکی از اعدام ۳۳۳ نفر و افزایش ۲۵ درصدی نسبت به سال قبل بود.
* سال ۲۰۲۲: در سه ماهه اول این سال، دست کم ۱۰۵ نفر در ایران اعدام شدند.
* سال ۲۰۲۳: حداقل ۸۳۴ نفر اعدام شدند که پس از اعتراضات «زن زندگی آزادی» سرعت گرفت.
* سال ۲۰۲۴: دست کم ۹۷۵ نفر اعدام شدند. بیش از نیمی از این اعدام ها (۵۰۳ مورد) به جرائم مرتبط با مواد مخدر اختصاص داشت که افزایش قابل توجهی نسبت به سال های گذشته را نشان می دهد. ۴۱۹ مورد (۴۳ درصد) به اتهام قتل و دست کم ۳۱ نفر به اتهامات امنیتی از جمله محاربه، بغی و افساد فی الارض اعدام شدند.
* پیش بینی ۲۰۲۵: روند افزایشی اعدام ها ادامه یافته است. از ابتدای سال ۲۰۲۵ تا ۲۸ اوت ۲۰۲۵، جمهوری اسلامی ۸۴۱ نفر را اعدام کرد. در مارس ۲۰۲۵، شمار اعدام ها نسبت به مارس ۲۰۲۴، رشدی معادل ۲۲۲ درصد داشت.

اعدام های سیاسی و موج های کشتار

تاریخ جمهوری اسلامی ایران شاهد سه موج بزرگ اعدام سیاسی بوده است:

* موج اول (۱۳۵۷): پس از انقلاب، بیش از ۸۰۰ نفر، عمدتاً از نیروهای نزدیک به رژیم پهلوی، در دادگاه های انقلابی به جرم فساد فی الارض اعدام شدند.
* موج دوم (۱۳۶۰): پس از تغییرات سیاسی و درگیری ها، بیش از ۳۵۰۰ نفر از زندانیان سیاسی و عقیدتی اعدام شدند که اکثریت آن ها از گروه های انقلابی بودند که با رژیم جدید به اختلاف خورده بودند.
* اعدام های دسته جمعی تابستان ۱۳۶۷: این بزرگ ترین موج اعدام بود که به طور مخفیانه بین ۲٬۰۰۰ تا ۴٬۰۰۰ زندانی سیاسی (عمدتاً از اعضای مجاهدین خلق و کمونیست ها) که بسیاری از آن ها دوران محکومیت خود را می گذراندند، اعدام شدند. اتهامات محاربه یا ارتداد به آن ها وارد شد.

بزرگ ترین جنایتی که در جمهوری اسلامی شده و در تاریخ، ما را محکوم می کند، به دست شما انجام شده و [نام] شما را در آینده، جزو جنایت کاران در تاریخ می نویسند!
حسینعلی منتظری، در آغاز جلسهٔ خصوصی با مسئولان «هیئت مرگ» (حسین علی نیری، مصطفی پورمحمدی، سید ابراهیم رئیسی و مرتضی اشراقی) در تاریخ ۲۴ مرداد ۱۳۶۷.

* اعدام اقلیت های مذهبی و دگرباشان جنسی: حدود دویست نفر از پیروان دین بهائی به اتهام ارتداد اعدام شده اند. آمار دقیقی از شمار اعدام شدگان همجنس گرا در ایران در دست نیست، اما کنشگران حقوق بشر باور دارند که بیش از ۴۰۰۰ مرد و زن همجنس گرا در این دوره در ایران اعدام شده اند.

اعدام زنان و کودکان-مجرم

اعدام زنان و افرادی که در زمان ارتکاب جرم زیر ۱۸ سال سن داشته اند (کودکان-مجرم)، همواره یکی از جدی ترین انتقادات سازمان های حقوق بشری از ایران بوده است. در سال ۲۰۲۴، اعدام زنان به بالاترین میزان در ۱۷ سال گذشته رسید و دست کم ۳۱ زن اعدام شدند. در میان اعدام شدگان همین سال، یک کودک-مجرم و دست کم پنج نفر با بیماری های روحی یا معلولیت مشاهده شدند.

اعدام های مرتبط با مواد مخدر و سهم آن در آمار کلی

جرائم مرتبط با مواد مخدر سهم بسیار بالایی در آمار کلی اعدام ها در ایران دارد. در سال ۲۰۲۴، بیش از ۵۱ درصد از اعدام ها به این جرائم اختصاص داشت. علی رغم تغییرات قانونی برای کاهش این آمار، همچنان بخش قابل توجهی از اعدام ها به این جرائم مربوط می شود.

مرگ های فراقضایی و کشتارهای زنجیره ای

علاوه بر اعدام های رسمی، گزارش هایی از مرگ های فراقضایی و کشتارهای پنهان نیز وجود دارد.

* مرگ های فراقضایی: در مواردی که حکومت بدون حکم قضایی یا بدون رعایت آیین دادرسی، فردی را سلب حیات کند، اعدام «خودسرانه» یا «فراقضایی» نامیده می شود.
* کشتارهای زنجیره ای: در دهه های ۷۰ و ۸۰ میلادی، موارد متعددی از قتل های مشکوک مخالفان سیاسی و فرهنگی در ایران گزارش شد که به قتل های زنجیره ای معروف شدند.
* آمار کشته شدگان در زندان: شمار قابل توجهی از زندانیان در زندان های جمهوری اسلامی ایران زیر شکنجه کشته شده اند. نام هایی مانند کاووس سیدامامی، وحید حیدری، سینا قنبری، سارو قهرمانی، زهرا بنی یعقوب، ابراهیم لطف اللهی و زهرا کاظمی از جمله این افراد هستند.

انتقادات، واکنش ها و چشم انداز آینده

مجازات اعدام در ایران، به دلیل ماهیت آن و شیوه اجرای آن، همواره با انتقادات گسترده داخلی و بین المللی مواجه بوده است. این انتقادات، از سوی فعالان حقوق بشر، سازمان های بین المللی و حتی برخی شخصیت های داخلی مطرح شده و بحث هایی را پیرامون آینده این مجازات در ایران برانگیخته است.

کارزارهای داخلی و فعالان حقوق بشر

در داخل ایران، فعالان حقوق بشر و سازمان های مردم نهاد، تلاش های زیادی برای آگاهی بخشی و لغو یا کاهش مجازات اعدام انجام داده اند.

* کارزارهای لغو اعدام: کمپین هایی مانند «لگام» (لغو گام به گام اعدام) و «سه شنبه های نه به اعدام» از جمله برجسته ترین این تلاش ها هستند. کارزار سه شنبه های نه به اعدام به دلیل مشارکت فعال زندانیان عادی و سیاسی و گسترش آن به زندان های سراسر ایران، مورد توجه بین المللی قرار گرفته است.
* فعالان برجسته: افرادی همچون مینا احدی، نرگس محمدی، و آتنا دائمی نقش کلیدی در اطلاع رسانی و مبارزه با اعدام ایفا کرده اند.

دیدگاه سازمان های بین المللی و دولت ها

سازمان های بین المللی حقوق بشر و دولت های غربی به طور مداوم از ایران به دلیل نقض حقوق بشر در زمینه اجرای اعدام انتقاد کرده اند:

* گزارش ها و انتقادات: سازمان ملل متحد، عفو بین الملل و دیده بان حقوق بشر در گزارش های سالانه خود، موارد متعددی از نقض حقوق بشر در پرونده های اعدام در ایران را مطرح می کنند. این انتقادات شامل عدم استقلال قضایی، نقض حق دفاع متهم، استفاده از اعترافات اجباری زیر شکنجه، و عدم وجود رویه های مناسب برای تجدیدنظرخواهی و عفو است.
* قطعنامه ها و بیانیه ها: مجمع عمومی سازمان ملل متحد طی سال های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۸، هفت قطعنامه غیرالزام آور را تصویب کرده که خواستار توقف جهانی اعدام ها است.
* مخالفت با اعدام کودکان-مجرم و اقلیت ها: اعدام افراد زیر ۱۸ سال در زمان ارتکاب جرم و اعدام اعضای اقلیت های مذهبی و جنسی، از جمله موارد بسیار مورد انتقاد است.

آیا می دانید که جنایاتی در زندان های جمهوری اسلامی به نام اسلام در حال وقوعند که شبیه آن در رژیم منحوس شاه، هرگز دیده نشد؟! آیا می دانید که تعداد زیادی از زندانی ها تحت شکنجه توسط بازجویانشان کشته شده اند؟! آیا می دانید که در زندان [شهر] مشهد، حدود ۲۵ دختر به خاطر آنچه بر آن ها رفته بود، مجبور به درآوردن تخمدان یا رحم شدند؟! آیا می دانید که در برخی زندان های جمهوری اسلامی، دختران جوان به زور، مورد تجاوز قرار می گیرند!
نامه آیت الله حسینعلی منتظری به آیت الله روح الله خمینی پس از اطلاع از اعدام دسته جمعی زندانیان عقیدتی-سیاسی ایران در تابستان ۱۳۶۷.

بحث های فقهی و حقوقی معاصر

بحث پیرامون مجازات اعدام در ایران، همواره دارای ابعاد فقهی و حقوقی عمیقی بوده است:

* استدلال موافقان: حامیان مجازات اعدام اغلب به مفاهیمی چون بازدارندگی، قصاص عادلانه، حفظ نظم و امنیت اجتماعی، و اجرای حدود الهی استناد می کنند.
* استدلال مخالفان: منتقدان، اعدام را مجازاتی غیرانسانی، بازگشت ناپذیر با احتمال بالای اشتباه قضایی، و تبعیض آمیز (به ویژه علیه اقلیت ها و فقرا) می دانند. همچنین، استدلال می شود که مجازات اعدام اثر بازدارندگی قوی در برابر جرم ندارد و می تواند فرهنگ خشونت را ترویج کند.

اظهارنظرهای مقامات و شخصیت های داخلی

برخی شخصیت های مذهبی و سیاسی داخلی، حتی در مقاطع مختلف، به انتقاد از نحوه اجرای اعدام یا حجم آن پرداخته اند. آیت الله منتظری، قائم مقام سابق رهبری، یکی از صریح ترین منتقدان اعدام های سال ۱۳۶۷ بود که با نامه های خود به آیت الله خمینی، اعتراض شدید خود را ابراز کرد. مقامات قضایی ایران معمولاً در پاسخ به انتقادات بین المللی، بر ماهیت اسلامی قوانین و استقلال قضایی کشور تأکید می کنند.

آینده مجازات اعدام در ایران

با وجود فشارهای بین المللی و کارزارهای داخلی، چشم انداز لغو کامل مجازات اعدام در ایران در کوتاه مدت دشوار به نظر می رسد، اما امکان تغییرات و کاهش در برخی جرائم وجود دارد. تغییرات در قانون مبارزه با مواد مخدر که منجر به کاهش نسبی اعدام ها در این حوزه شد، نمونه ای از این امکان است. با این حال، با توجه به افزایش اخیر آمار اعدام ها، به نظر می رسد این مجازات همچنان بخش مهمی از نظام کیفری ایران باقی خواهد ماند. نقش فشارهای داخلی از سوی جامعه مدنی و همچنین دیپلماسی بین المللی در این روند، تعیین کننده خواهد بود.

نتیجه گیری

قانون اعدام در ایران یک موضوع پیچیده و چندوجهی است که ریشه های عمیقی در فقه اسلامی و تاریخ حقوقی این سرزمین دارد. این مجازات، که در دسته بندی های قصاص، حد و تعزیر برای طیف گسترده ای از جرائم از جمله قتل، قاچاق مواد مخدر، محاربه و برخی جرائم اخلاقی اعمال می شود، نه تنها بر زندگی افراد محکوم تأثیر می گذارد، بلکه بازتاب های گسترده ای در جامعه و روابط بین المللی ایران دارد.

آمار بالای اعدام ها، به ویژه در مقایسه با سایر کشورهای جهان، و روندهای افزایشی آن در سال های اخیر، موضوعی است که نگرانی های جدی حقوق بشری را برانگیخته و انتقادات وسیعی را از سوی سازمان های بین المللی و فعالان داخلی به همراه داشته است. بحث هایی پیرامون استقلال قوه قضائیه، رعایت حق دفاع، و احتمال بالای اشتباهات قضایی، همواره در کانون این انتقادات قرار داشته است.

با توجه به حساسیت و اهمیت این موضوع، درک جامع و بی طرفانه از ابعاد مختلف قانون اعدام در ایران، از مبانی حقوقی و فقهی آن گرفته تا شیوه های اجرا، آمار و چشم انداز آینده، برای تمامی گروه های علاقه مند به مسائل حقوقی و اجتماعی ایران ضروری است. این موضوع به تأمل و گفت وگوی عمیق تر برای یافتن راهکارهایی منجر می شود که هم عدالت را تأمین کند و هم کرامت انسانی را پاس بدارد.

ماده ۱ ـ در هر مورد که حکم اعدام، رجم و یا صلب، توسط دادگاه صادرکننده حکم قطعی تشخیص گردد، رئیس دادگاه، رونوشتی از حکم صادره را برای اجراء با تصریحات لازمه به دادستان حوزه مربوطه ابلاغ می کند. هرگاه اطلاعات مصرحه در حکم کافی نباشد، فتوکپی از صورت مجالس رسیدگی و محاکمه را نیز به ضمیمه آن ارسال می نماید.

ماده ۳ ـ هرگاه محکوم، زن حامله بوده یا تازه وضع حمل کرده باشد، اجرای حکم تا سه ماه بعد از وضع حمل به تعویق می افتد.

ماده ۵ ـ دادستان مجری حکم، حداقل ۴۸ ساعت قبل از زمان اجرای حکم، مراتب را به مراجع و اشخاص ذیل اطلاع می دهد:

• الف ـ رئیس نیروهای انتظامی محل یا نماینده وی
• ب ـ رئیس اداره زندان
• ج ـ پزشک قانونی یا پزشک معتمد
• د ـ یکی از روحانیون
• ه‍ـ منشی دادگاه
• و ـ وکیل محکوم علیه و اولیاء دم مقتول
• ز ـ پلیس قضائی یا مسؤول اجرای احکام دادگاه

ماده ۱۰ ـ اجرای حکم با حضور دادستان، رئیس زندان، رئیس نیروهای انتظامی یا نماینده او و منشی دادگاه و سایر افرادی که حق حضور دارند، در محل مخصوص در زندان و یا محل دیگری که در حکم معین گردیده، به عمل می آید.

ماده ۱۸ ـ محکوم به اعدام چنانچه در حکم ترتیب خاصی مقرر نشده باشد، به دار کشیده می شود و به مدت یک ساعت در بالای دار می ماند مگر این که اطمینان به مرگ وی حاصل شود.

یک نقل قول از منبع معتبر.

ماده ۲۱ ـ از مراسم اجرای حکم توسط مسؤولین زندان یا مأمورین انتظامی (حسب مورد) عکس برداری شده و عکس ها در پرونده محکوم بایگانی می شود. خبر اجرای حکم با ذکر نوع جرم و خلاصه رأی دادگاه در روزنامه ها منتشر می گردد. در موارد استثنائی که به تشخیص ریاست قوه قضائیه مصالحی ایجاب کند عکس محکوم در حال اجرای حکم توسط رسانه های گروهی برای اطلاع عموم انتشار می یابد.

روش اعدام	موارد اصلی کاربرد	وضعیت فعلی (رایج بودن)
دار زدن	جرائم مختلف (قتل، مواد مخدر، امنیت ملی)	بسیار رایج (رایج ترین روش)
سنگسار	زنای محصنه	نادر (با انتقادات شدید بین المللی)
تیرباران	جرائم سیاسی و امنیتی (ابتدای انقلاب)	بسیار نادر (تقریباً منسوخ)
پرتاب از بلندی	موارد بسیار نادر (گزارش های محدود)	بسیار نادر